گذر عطارد چیست؟

گذر یا عبور (Transit) پدیده‌ای است که هنگام آن یک سیاره از مقابل خورشید عبور می‌کند. از دید ما ساکنین کره زمین، فقط امکان عبور دو سیاره عطارد (تیر) و ناهید (زهره) وجود دارد. علتش هم ساده است، چون مدار این دو سیاره داخل مدار زمین قرار دارند.

حتما اگر روزی در مریخ ساکن شویم، به آن‌ها عبور سیاره زمین هم اضافه خواهد شد و مریخی‌ها مترصد گذر زمین و زهره و عطارد از مقابل خورشید خواهند بود! در واقع خورشید گرفتگی (کسوف) هم گذر ِ ماه از مقابل خورشید است.

از آن جهت که مدار عطارد در داخل مدار زهره قرار دارد و در مدت کوتاه‌تری نسبت به زهره به دور خورشید می‌چرخد، شانس دیدن گذر عطارد بسیار بیشتر از گذر زهره است. چه بسا فردی در مدت عمرش نتواند گذری برای سیاره ناهید ببیند، ولی بتواند چندین عبور عطارد از مقابل خورشید را مشاهده کند.

عطارد در هر قرن ۱۳ یا ۱۴ گذر دارد ولی فاصله زمانی هر زوج گذر زهره بیش از یک قرن می‌باشد! در واقع ما انسان‌های خوش‌ اقبالی بودیم که در سال‌های ۸۳ و ۹۱ توانستیم زوج گذر زهره را ببینیم، چرا که برای دیدن گذر بعدی آن باید بیش از صد سال منتظر بمانیم!

البته اگر صفحه مداری این سیاره‌ها، دقیقا بر دایره البروج (صفحه مداری زمین به دور خورشید) منطبق بودند، در هر بار گردش آن‌ها به دور خورشید، یک مرتبه گذر آن‌ها را به هنگام مقارنه داخلی‌شان می‌دیدیم. مدار عطارد با زاویه ۷ درجه و زهره ۳٫۴ درجه نسبت به صفحه مداری زمین قرار دارند. به همین دلیل بیشتر مواقع از دید ما زمینی‌ها، این سیاره‌ها از بالا یا پایین خورشید عبور می‌کنند. دقیقا همین موضوع برای ماه هم وجود دارد که باعث شده به صورت ماهانه شاهد کسوف و خسوف نباشیم.

 

تاریخچه رصد گذر عطارد

سابقه تاریخی رصد گذر سیارات برمی‌گردد به اندکی کمتر از ۴ قرن قبل؛ هنگامی که یوهانس کپلر در اواخر عمرش بر اساس قوانینی که برای حرکت سیاره‌ها به دور خورشید به دست آورده بود، پیش‌بینی کرد که در ۱۶ آبان ۱۰۱۰ ه.ش عطارد از مقابل خورشید عبور خواهد کرد.

کپلر یک سال قبل از آن از دنیا رفت و فرصت رصد این پدیده را از دست داد. اما پی‌یر گاسِندی به همراه دیگران توانستند آن گذر را با موفقیت مشاهده کنند و نام خود را برای اولین رصدگران گذر سیارات در تاریخ ثبت کنند. البته بر اساس برخی اسناد تاریخی بیان می‌شود که ابن سینا در ۳ خرداد سال ۴۱۱ ه.ش توانسته گذر زهره را مشاهده و ثبت کند. (دقت کنید که گذر زهره بدون تلسکوپ قابل رویت است)

از آن زمان تاکنون افراد زیادی در رصد گذرها شرکت کرده و دستاوردهای مهمی هم از آن‌ها داشته‌اند. منجمانی همچون هویگنس، ادموند هالی و ویلیام هرشل از جمله آن‌ها هستند.

 

دستاورد علمی رصد گذر سیارات

ممکن است بپرسید رصد این گذرها علاوه بر زیباییِ‌ذاتی آن‌ها چه فایده و دستاوردی علمی برای ما دارد. دو دستاورد مهمی که قبلا از رصد گذرها به دست می‌آمد یکی محاسبه دقیق فاصله زمین تا خورشید و دیگری محاسبه طول جغرافیایی محل رصد بود، که در دو سه قرن گذشته برای اخترشناسان بسیار مهم و عالی بوده است.

البته در دوران فعلی هم همچنان منجمان حرفه‌ای، این گذرها را از دست نمی‌دهند. آن‌ها می‌توانند با دقت بالایی قطر خورشید را توسط رصد گذرها حساب کنند که در بررسی‌های متناوبی که از تغییرات جزئی در قطر خورشید اتفاق می‌افتد، بسیار کارآمد هستند.

 

سهم منجمان آماتور از گذر سیارات

اما ارمغان گذر عطارد یا زهره برای منجمان آماتور، چه برنامه‌هایی خواهد بود؟

گذر سیارات یکی از بهترین فرصت‌ها برای ترویج نجوم و آشنا کردن بیشتر مردم با دانش و علوم و به خصوص نجوم است، که طبق معمول هم این مأموریت، دست منجمان آماتور را به گرمی می‌فشارد تا بتوانند در یک فرصت چند ساعته با فراهم کردن امکانات و شرایط یک رصد مناسب، افراد بیشتری را با نجوم و دانش آشنا کنند.

البته منجمان آماتور نباید از فعالیت‌های تخصصی ِ آن هم غافل شوند. کافی است چند گروه آماتوری در شهرهای مختلف با هم هماهنگ شوند تا بتوانند با زمان‌سنجی دقیق گذر عطارد، اقدام به تعیین فاصله زمین تا خورشید یا اندازه‌گیری قطر سیاره یا خورشید کنند. هرچند دیگر به چنین محاسباتی نیاز نیست، ولی فرصت‌هایی است برای تمرین و تجربه کارهای علمی.

اولین نمونه محاسباتی که توسط آن می‌توان فاصله زمین تا خورشید را محاسبه کرد توسط ادموند هالی انجام شد. صورت ساده شده‌ای از آن در شماره ۲۵۵ ماهنامه نجوم چاپ شده است، که می‌توانید از آن استفاده کنید. در صورتی که دسترسی به آن ندارید، در بخش نظرات همین مطلب اعلام کنید تا آن را برایتان ارسال کنم.

 

چگونه گذر عطارد را رصد کنیم؟

برای رصد گذر عطارد، نکته مهمی که باید بدانیم این است که به علت کوچکی سیاره و فاصله زیادش از زمین، نمی‌توان قرص تاریک آن را بر روی سطح خورشید با چشم غیر مسلح دید، و حتما به دوربین دوچشمی و تلسکوپ نیاز است. برخلاف گذر زهره که می‌توان با چشم هم قرص سیاره را بر سطح خورشید تشخیص داد!

بنابراین به یک ابزار کمکی مانند دوربین دوچشمی نیاز داریم. بزرگنمایی ۱۵ یا ۲۰ برابر، حداقل مقدار لازم برای تشخیص عطارد بر سطح خورشید است؛ که سیاره در این حالت فقط به صورت نقطه‌ای ریز و سیاه بر روی قرص سفید خورشید دیده خواهد شد.

اگر بخواهید قرص آن را تشخیص دهید به بزرگنمایی حداقل ۱۰۰ برابر نیاز است که دیگر باید سراغ تلسکوپ رفت.

و در نهایت اگر بخواهید زمان سنجی‌های گذر را با دقت خوبی انجامدهید، به بزرگنمایی‌های بزرگتر نیاز خواهید داشت. هر چه مقدار آن بیشتر باشد، دقیقتر آن را خواهید دید. البته می‌دانید که با توجه به قطر دهانه تلسکوپ‌تان در انتخاب بهترین بزرگنمایی محدودیت دارید.

و در نهایت هم اگر تلسکوپ نداشته باشید، با ساختن یک اتاق تاریک بزرگ و مناسب می‌توانید تصویری از خورشید را به صورت کاملا ایمن مشاهده کنید و قرص سیاره را هم مشاهده کنید. البته به شرطی که اتاق تاریک‌تان به قدر کافی بزرگ باشد که بتواند جزئیات قرص عطارد را آشکار کند. کمی در اینترنت جستجو کنید می‌توانید نحوه ساخت آن را بیابید.

هنگام رصد، اگر خوش شانس باشیم و لکه‌هایی بر سطح خورشید دیده شوند، خیلی عالی خواهد بود. هم می‌توانیم قرص عطارد را با لکه‌ها مقایسه کنیم و هم اگر برحسب اتفاق مسیر حرکت عطارد از روی یکی از لکه‌ها بود که دیگر خیلی هیجانی خواهد شد. با مقایسه تیرگی قرص سیاره با لکه‌ها کاملا متوجه می‌شویم که لکه‌های خورشیدی چندان هم سیاه نیستند.

در صورتی که به صورت تخصصی عکاسی نجومی و خورشیدی نمی‌کنید، سعی کنید حداقل به وسیله دوربین گوشی موبایل خود و از پشت چشمی تلسکوپ یک عکس قابل قبول به یادگار ثبت کنید.

اما چه خواهیم دید؟

با توجه به نوع فیلتر و قدرت ابزاری که استفاده می‌کنیم، تصویرهای مختلفی خواهیم دید. نوع فیلتر باعث تغییر در رنگ خورشید می‌شود و مقدار بزرگنمایی ابزار هم موجب تغییر در اندازه قرص عطارد خواهد شد.

اگر از بهترین و ایده‌آل‌ترین فیلتر خورشیدی یعنی فیلتر اچ ـ آلفا استفاده کنیم، که قرص خورشید را به رنگی بین قرمز و نارنجی خواهیم دید و در ضمن با توجه به توان بزرگنمایی، ممکن است شراره‌ها و دانه‌های سطح خورشید را هم بتوانیم ببینیم.

در فیلترهای مایلار خورشید همچون قرصی سفید یا خاکستری با ته رنگ آبی دیده می‌شود و از پشت فیلترهای دست‌سازی همچون فویل آلومینیم یا شیشه‌ی جوشکاری، خورشید به رنگ آبی (با غلظت مختلف) دیده خواهد شد.

همانطور که قبلا بیان شد، از میان دوربین دوچشمی، فقط می‌توان عطارد را به صورت نقطه‌ای کوچک بر سطح خورشید دید. ولی در رصد با تلسکوپ، اگر بزرگنمایی حدود ۱۰۰ برابر باشد این نقطه ریز کمی بزرگتر و همچون یک دایره کوچک قابل تشخیص است و در بزرگنمایی‌های بیشتر، می‌توانیم قطر این قرص را بزرگتر ببینیم.

و در نهایت اگر خوش اقبال باشیم و هنگام گذر عطارد، لکه‌هایی بر سطح خورشید باشند، آن‌ها را هم در کنار عطارد خواهیم دید.

 

یک پیشنهاد برای آنان‌که قصد کار علمی دارند

اما اگر قصد دارید پا را از یک مشاهده تفننی و خاطره‌انگیز فراتر گذاشته و کمی کار علمی انجام دهید، توصیه می‌کنم به کمک یک تلسکوپ مناسب (حداقل دهانه ۴ اینچی) و بزرگنمایی بالای ۱۰۰ برابر اقدام به زمان‌سنجی تماس‌های عطارد کنید و پس از ثبت دقیق آن‌ها یک گزارش علمی و کمی استاندارد تهیه و آن را به مرکزی همچون دفتر مجله نجوم ارسال کنید تا آن‌ها به مراکز علمی معتبر ارسال کنند. یا خودتان راه‌های ارسال را پیدا کنید و اقدام کنید.

هر گذر عطارد (و گذر زهره) همانند ماه گرفتگی‌ها شامل ۴ تماس است که باید زمان این تماس‌ها با دقت کامل (در حد ثانیه و حتی کسری از ثانیه) ثبت شوند. این تماس‌ها عبارتند از:

• • تماس اول: اولین برخورد لبه عطارد با لبه بیرونی قرص خورشید. متاسفانه ثبت این زمان با خطا مواجه می‌شود، آن هم به علت این که تا قبل از برخورد هیچ اثری از سیاره نیست و حدس زدن محل برخورد عطارد به قرص خورشید هم کمی مشکل است. ممکن است ثانیه‌هایی از تماس اول گذشته باشد و ما هنوز متوجه نشده باشیم.

نکته: تنها با استفاده از فیلتر اچ ـ آلفا هست که می‌توان قرص سیاره را قبل از برخورد به قرص خورشید در زمینه شیدسپهر خورشید (کروموسفر) مشاهده کرد و با دقت آماده برخورد اول بود.

• • تماس دوم: هنگامی که قرص عطارد کاملا وارد سطح خورشید می‌شود و آخرین تماس لبه سیاره را بر لبه داخلی قرص خورشید می‌بینیم. ثبت این تماس هم به علت پدیده‌ای به نام قطره سیاه که باعث می‌شود شکل ظاهری سیاره از حالت دایره‌ای خارج شده و حالت قطره به خود بگیرد؛ باز با خطا مواجه خواهد بود. پس باید دقت زیادی در مشاهده و ثبت زمان آن کرد.

تماس‌های بعدی دقیقا حالت برعکس تماس‌های قبلی هستند و هنگام خروج عطارد از مقابل خورشید اتفاق می‌افتند:

• • تماس سوم: اولین تماس لبه سیاره با بخش داخلی لبه قرص خورشید در هنگام خروج سیاره از مقابل خورشید. باز هم اثر مزاحم قطره سیاه وجود دارد و باید دقت کرد.
  • تماس چهارم: آخرین لحظه‌ای که لبه قرص عطارد با لبه خارجی قرص خورشید در تماس است و بعد از آن اثری از عطارد نخواهیم دید.

خلاصه این‌که زمان‌سنجی‌ها دقت و وسواس بالایی را می‌طلبد.

علاوه بر ثبت دقیق زمان‌ها، مختصات جغرافیایی مکانِ رصد هم باید به صورت دقیق به همراه ثبت ارتفاع از سطح دریا انجام شود. خوشبختانه با امکاناتی نظیر جی‌پی‌اس، جی‌پی‌اس موبایل، گوگل مپ یا گوگل ارث می‌توانید آن‌ها را استخراج کنید.

اما برویم سراغ تهیه گزارش:

یک گزارش علمی در ساده‌ترین حالت باید متنی باشد شامل: مشخصات رصدگران، مشخصات ابزار، مکان رصد، روش انجام رصد، اطلاعات به دست آمده، نتایج رصد، عکس‌ها و نمودارهای احتمالی.

بنابراین مطلقا از داستان‌سرایی و نقل خاطره‌های خود در هنگام رصد پرهیز کنید و اطلاعات مفید و کاربردی را در آن ثبت و یادداشت کنید. در قسمت مشخصات ابزار، نوع فیلتر استفاده شده را حتما بنویسید. در بخش اطلاعات مکان رصد هم وضعیت جوی و دمای محیط و میزان رطوبت را هم بیان کنید. عکس‌ها هم به نحوی باشد که بتواند رصد شما را مستند کند، قرار نیست آلبوم عکس یادگاری ارسال کنیم.

 

نویسنده: محمد همایونی

چهارشنبه ۱۵ آبان ۱۳۹۸

آلبوم عکس:

برخی از عکس‌هایی که توسط منجمان آماتور ایرانی از گذر ۲۰ آبان ۱۳۹۸ ثبت شده و از صفحه اینستاگرام آنان بازنشر می‌شود:

ادامه مطلب از مقاله قبلی با موضوع رصدهایی که می‌توانیم به وسیله تلسکوپ از فضای شهرهای پرنور انجام دهیم:

خورشید نزدیک‌ترین ستاره

 

۲ هشدار در رصد خورشید!

هشدار اول: قبل از پرداخت به رصد خورشید، باید در خصوص ایمنی رصد و مشاهده آن نکات مهم و حیاتی را بیان کرد. نگاه مستقیم به نور خورشید به سرعت شبکیه چشم را خواهد سوزاند؛ مخصوصا موقعی که نور متمرکز شده تلسکوپ یا دوربین را مشاهده کنیم. بدون به کارگیری ابزار مطمئن و سالمی که بتواند نور شدید خورشید را به صورت استاندارد کاهش دهد؛ نگاه کردن مستقیم به خورشید باعث آسیب‌های جبران ناپذیر و حتی نابینایی می‌شود.

اما خبر خوب این که به راحتی و با روش‌های ساده‌ای می‌توان خورشید را در ایمنی کامل مشاهده کرد. مطمئن‌ترین راه، استفاده از فیلترهای «مایلار» است که به دو صورت ۱) فویل‌های آلومینیومی یا ۲) صفحات شیشه‌ای با پوشش آلیاژ نیکل-کروم در دسترس است.

هشدار دوم: بدون درنظر گرفتن نوع فیلترهای خورشیدی، باید آن را به صورت مطمئن بر جلوی تلسکوپ نصب کرد که کاملا دهانه آن را بپوشاند و اجازه ورود هیچ پرتو مستقیمی را به تلسکوپ ندهد. فیلترهای خورشیدی را به هیچ وجه قبل یا بعد از چشمی تلسکوپ نصب نکنید. با این کار، علاوه بر این‌که احتمال آسیب دیدن چشم از بین می‌رود، جلوی ورود گرمای شدید و متمرکز شده به داخل تلسکوپ هم گرفته شده و از صدمه زدن به قطعات و قسمت‌های مختلف آن جلوگیری می‌شود. چرا که نور و گرمای متمرکز شده خورشید توسط عدسی شیئی یا آینه اولیه تلسکوپ حتا می‌تواند باعث ترک خوردگی شیشه فیلتر یا سوخته شدن ورقه فیلتر مایلار شود. بنابراین از نصب فیلترهای کوچک در قسمت چشمی تلسکوپ پرهیز کنید.

رصد لکه‌های خورشیدی

یکی از جذاب‌ترین رصدهای خورشید، زیر نظر داشتن لکه‌های خورشیدی (کَلَف‌های خورشیدی) در میان اتمسفر آن و ثبت تغییرات در تعداد آن‌هاست. لکه‌های خورشیدی در ناحیه‌هایی از سطح آن ظاهر می‌شوند که میدان‌های قدرتمند مغناطیسی آن‌ها را مختل کرده است. هر لکه خورشیدی از یک قسمت تاریک مرکزی تشکیل شده با نام سایه، که اطراف آن را بخش‌های خاکستری رنگی به نام سایه روشن (نیم سایه) فرا گرفته است. اندازه آن‌ها در محدوده صدها تا هزاران کیلومتر متغیر است.

سعی کنید طرحی از وضعیت سطح خورشید را در فاصله‌های دو تا سه روزه و در یک محدوده یک ماهه یا بیشتر رسم کنید. از این طرح‌های کشیده شده،‌ متوجه می‌شوید که لکه‌های خورشیدی، نه تنها در حرکت و رفت و آمدند بلکه اندازه و شکل آن‌ها هم هنگام این حرکت‌ها در بین سطح خورشید تغییر می‌کنند.

خورشید به تنهایی می‌تواند همه عمر یک منجم را به خود اختصاص دهد،‌حتی منجمان آماتور. یک نمونه جالب آقای «باب گادفرِی» هست که یک ستاره شناس تک‌ستاره است. یعنی به علت موقعیتی که در محل زندگی‌اش بابت آلودگی نوری داشته، تمام فعالیتش را روی رصد خورشید متمرکز کرده است. کار او به جایی رسیده که به علت مجموعه تلسکوپ‌هایش که به انواع فیلترهای خورشید مجهزند و همه آن‌ها را در همایش‌ها و گردهم‌آیی‌های نجومی در سراسر آمریکای شمالی؛ برای استفاده عموم مستقر می‌کند بسیار معروف شده است.

سیارات سرگردان در میان ستارگان

هر سیاره‌ای که به دور خورشید می‌چرخد، شخصیت خاص خودش را در نظر یک رصدگر و از دید تلسکوپ‌های آماتوری دارد. زحل، حلقه‌های زیبایش را دارد. مشتری با کمربندهای بارزش به همراه چهار قمر گالیله‌ای‌اش معروف است و مریخ با سطح نارنجی لکه دارش به همراهی کلاهک‌های قطبی‌اش شناخته می‌شود. چرخه فازهای ماه‌گون زهره هم که معروف است. این ویژگی‌ها و بسیار بیش از این‌ها را می‌توان با تلسکوپ‌های متوسطی که در دسترس منجمان آماتور هست، دید و لذت برد و تحسین کرد.

پس چرا برخی از دوستان، تلسکوپ‌شون خاک می‌خوره و بهانه می‌کنن در شهرهای بزرگ نمی‌شه کاری کرد!!

۱ـ  عطارد: تیزپای منظومه

برای شکار عُطارِد (چون واقعا آن را باید شکار کرد!) مهمترین مسأله، زمان شناسی آن است. چون این سیاره نزدیک‌ترین فاصله را تا خورشید دارد، همیشه در اطراف خورشید مشاهده می‌شود و همین امر باعث مشکل شدن رصد آن است. عطارد را فقط می‌توان در نور سرخ‌فام غروب یا طلوع خورشید و در زمان‌هایی کمی پس از غروب یا کمی قبل از طلوع خورشید به دام انداخت. به همین دلیل، نیاز به مکانی دارید که افق غربی یا شرقی آن کاملا باز باشد و شرایط جوّی هم به نحو مناسبی بدون غبار، بخار، دود و مِه باشد تا بتوان آن را دید. در ضمن اگر شکارچی خوبی باشیم، فرصت اندکی هم در اختیار داریم تا با تلسکوپ رصدش کنیم.

از طرفی فقط زمان‌های مشخصی در طول سال است که می‌توان عطارد را در فاصله مناسبی از افق رصد کرد. زمان‌هایی که این سیاره در بیشترین کشیدگی‌های شرقی یا غربی از خورشید است. در این مواقع، فاصله زاویه‌ای عطارد از خورشید به بیشترین مقدار خود می‌رسد و در بهترین حالت می‌توان آن را با فرصت بیشتری رصد کرد. البته همین بیشترین فرصت هم نهایتا به کمی بیش از یک ساعت قبل از طلوع یا بعد از غروب خورشید می‌رسد! و نمی‌توان آن را در آسمان کاملا تاریک و با فاصله زیادی از افق مشاهده کرد. بنابراین، باید آن را در بین آشفتگی‌های فراوان جوّی به دام انداخت که دیدنش را مشکل می‌کند. برای دیدِ بهتر می‌توان از فیلترهای نارنجی و قرمز استفاده کرد تا تضاد رنگی بیشتری با آسمان پیدا کند. عطارد هم مانند ماه به صورت اهلّه (فازهای مختلف هلالی) دیده خواهد شد.

۲ـ  زهره: نورافکن آسمانی

سیاره‌ای که درخشان‌تر از قدر ۴- هم می‌درخشد و تمامِ ستارگان آسمان را تحت الشعاع قرار می‌دهد. زهره پس از خورشید و ماه نورانی‌ترین جرم آسمانی است و در آسمان یکّه تازی می‌کند. همین باعث می‌شود که برای دیدن و رصد آن تفاوتی نکند که شما در مرکز یک شهر پرچراغ باشید یا از میان مزرعه‌ای در روستایی دورافتاده آن را رصد کنید. البته با تمام این برجستگی‌ها بسیاری از اسرار آن از دید ما مخفی است، علتش هم فقط آن جوّ بسیار غلیظش است که باعث می‌شود حتی با بزرگ‌ترین تلسکوپ‌های زمینی هم نتوانیم آثاری از سطح آن را مشاهده کنیم.

با این‌که سطح زهره از دید ما مخفی است، ولی زهره را همچون ماه می‌توان در شکل‌ها و فازهای مختلف مشاهده کرد. این اهلّه زهره به سادگی با کمک یک تلسکوپ کوچک هم قابل مشاهده هستند. هنگامی که سیاره در بین زمین و خورشید قرار دارد کمترین فاصله را از ما دارد و قرص آن در بزرگ‌ترین حالت به صورت هلالی باریک دیده می‌شود. ولی هنگامی که به آن سوی خورشید می‌رود اندازه قرص آن کوچک‌تر شده و به صورت یک ماه کوژ کوچولو دیده خواهد شد.

 

یک پیشنهاد عالی: فهرست ۱۱۵ دوگانه که با دوربین دوچشمی می‌توان رصد کرد!

 

۳ـ  مریخ: سرزمین افسانه‌ای

هیچ سیاره‌ای به جذابیت مریخ نمی‌رسد. هرچند ماجرای مریخی‌ها و کانال‌های سطح مریخ، در قرن گذشته تمام شدند، ولی همچنان جذابیت‌های زیادی از این دنیای دوردست برای ما موجود است. تلسکوپ‌های آماتوری می‌توانند عوارض سطحی مبهم و رازآلودی را بر سطح مریخ به ما نشان دهند، البته هنگامی که دو سیاره زمین و مریخ در کمترین فاصله قرار می‌گیرند. این زمان که آن را به نام «مقابله» می‌شناسیم، هنگامی است که هر دو سیاره در مدارشان، در یک سوی خورشید قرار دارند و با خورشید در یک امتداد هستند.

در زمان مقابله، همزمان با غروب خورشید در مغرب، مریخ در مشرق طلوع می‌کند و سیاره هم در این موقع پرنورتر از هر زمان دیگر دیده خواهد شد. حداقل ابزار لازم برای این‌که بتوانیم در زمان مقابله، عوارضی نظیر کلاهک‌های قطبی و برخی لکه‌های تیره را بر سطح مریخ تشخیص دهیم؛ استفاده از یک تلسکوپ ۴ اینچی بسیار عالی است؛ البته آن هم در شرایط دید پایدار است. از کیفیت چشمی تلسکوپ‌تان هم برای دیدن این جزئیات، مطمئن شوید.

بدون درنظر گرفتن نوع تلسکوپ، چشمی و فیلتر؛ مریخ سیاره‌ای چالش برانگیز برای مطالعه است. حتی در زمان مقابله هم مریخ چیز زیادی را از خودنشان نمی‌دهد تا وقتی که رصدگر دو چیزی را که نمی‌توان توسط پول به دست آورد، داشته باشد: عزم + شکیبایی. ممکن است زمان‌های زیادی سپری شوند و مریخ چیزی بیش از جرمی شناور در آشفتگی‌های جوّیِ زمین مشاهده نشود. اما زمان‌های نابی فرامی‌رسد که آرامش جوّی زمین تصویر واقعی مریخ را به ما نشان می‌دهد؛ و این پاداش آن بردباری است. سعی کنید فیلترهای رنگی مختلف را برای بهبود دیدتان استفاده کنید. فیلترهای نارنجی و قرمز برای افزایش کنتراست بین نواحی تیره‌ای که در مقابل دشت‌ها و بیابان‌های نارنجی و روشن هستند؛ بسیار مفیدند و در عوض فیلترهای سبز و آبی برای افزایش کنتراست کلاهک‌های قطبی آن مناسبند.

۴ـ  مشتری: سیاره‌ی کمربندها

سیاره مشتری یکی از چشم‌گیرترین سیارات منظومه برای رصدهای آماتوری است. ابرهای نفوذناپذیر مشتری را از میان تلسکوپ به راحتی می‌توان همچون نوارهای روشن و کمربندهای تاریک مشاهده کرد، که هر کدام با حلقه‌های چرخانِ گُل حلقه‌مانند زیبایی آزین‌بندی شده‌اند. برجسته‌ترین مشخصه‌های مشتری، همان نواحی وسیع روشن و تیره کمربندهای مشتری هستند که تقریبا در همه جا از شمال تا جنوب سطح سیاره مشاهده می‌شوند.

لکه قرمز بزرگ که طوفانی است عظیم و بیضی شکل در جنوب استوای آن؛ ممکن است در شرایط مناسب دیده شود. اگر چه معمولا به صورت یک لکه صورتیِ روشن دیده می‌شود. فیلترها می‌توانند جزئیات بیشتری را در این نوارهای مشتری‌گون نشان دهند. فیلترهای زرد-سبز و نارنجی جزئیات نامحسوسی که در کمربندهای تاریک هستند را قدرت می‌بخشند؛ در حالی که فیلتر سبز و آبی باعث برجسته شدن لکه قرمز می‌شوند.

مشاهده رقص قمرهای گالیله‌ای مشتری می‌تواند بسیار لذت بخش باشد، آن‌هم از هر کجای زمین. درست است که حرکت‌های آهسته‌ای دارند، ولی به طور مداوم و همیشگی موقعیت آن‌ها نسبت به سیاره و نسبت به خودشان در تغییر است؛ و همین موضوع جالب توجهی است برای رصد. «آیو» از همه سریعتر است و در کمتر از ۲ روز سیاره را دور می‌زند،‌ درحالی که «کالیستو»ی دورافتاده،۲ هفته زمان می‌خواهد تا یک دور را کامل کند. این تغییر مکان‌های قمرها را مشاهده و ثبت کنید و ببینید که می‌توانید آن‌ها را از هم تشخیص دهید. این چهار قمر، تردستی‌های فریبنده‌ای را هم با ارباب خود به نمایش می‌گذارند؛ به طور متناوب این چهار جسم کوچک یا در پشت مشتری مخفی می‌شوند یا از مقابل آن رد می‌شوند.

۵ـ  زحل: آن خداوند حلقه‌ها

و این‌جا زحل است! چه کسی می‌تواند هیجان سرشار خود را در اولین مشاهده‌اش از این سیاره باشکوه فراموش کند؟ آن‌جا، در مقابل دیدگان ما، کره‌ای طلایی رنگ که با حلقه‌ای سفید و درخشان احاطه شده، ایستاده است. واقعا این منظره‌ای آسمانی است که افراد معدودی آن را تجربه کرده‌اند. زحل توسط اتمسفر (جوّ) نازکی که از نظر طبیعت و ترکیبات بسیار شبیه اتمسفر مشتری است احاطه شده است. اما برخلاف سطح مشتری که سرشار از جزئیات و عوارض دیدنی بود، جوّ زحل تقریبا صاف و یک دست است؛ البته صرف نظر از منطقه استوایی و سفیدگون آن که از مناطق معتدل میانیِ جنوب و شمالش مرزبندی شده است. تلاش کنید تا با فیلترهای زرد یا نارنجی برخی از این عوارض ظریف و خفیف را مشاهده کنید.

مقدار جزئیات قابل مشاهده از حلقه‌ها، بستگی زیادی به زاویه حلقه‌ها با امتداد دیدِ ما دارد. به علت زاویه تمایل ۲۷ درجه‌ای که حلقه‌ها با دایره البروج می‌سازد، نماهای مختلفی را از حلقه‌ها در مدت ۲۹ سالی که سیاره به دور خورشید می‌گردد، خواهیم دید. در این بین حدود ۱۵ سال یک طرف حلقه‌ها را و در ۱۵ سال بعد طرف دیگر آن‌ها را می‌بینیم. بعضی مواقع حلقه‌ها از لبه به سمت ما قرار می‌گیرند و در واقع هیچ جزئیاتی از آن‌ها نخواهیم دید و در مواقعی هم کاملا از مقابل دیده می‌شوند که بهترین شرایط دیدن حلقه‌هاست. در سال ۱۳۸۲ از مقابل دیده می‌شدند و ۷ سال بعد یعنی در سال ۱۳۸۹  از لبه. به همین منوال، در سال ۱۳۹۶ در وضعیت مناسب و از مقابل دیده می‌شوند و حدود سال ۱۴۰۳ از لبه دیده خواهند شد. به همین صورت این دوره تناوب ادامه می‌یابد.

۶ـ  سیارات دورافتاده: اورانوس و نپتون

اورانوس و نپتون آن قدر نورانی هستند که از مکان‌های شهری قابل رویت باشند، مشروط بر این‌که تابش‌های مستقیمی از اطراف بر چشمان‌مان نباشد. اورانوس با قدر ظاهری ۶ همچون یک ستاره سبزرنگ از میان یک تلسکوپ ۳ اینچی قابل مشاهده است، در حالی که نپتون قدر ۸ی همچون نقطه‌ای آبی-سبز و کم نوری دیده خواهد شد. اگر تلسکوپ شما آن قدر بزرگ نباشد که بتواند تصویر مطلوب را در بزرگنمایی ۳۰۰ و بالاتر ایجاد کند، چیزی بیش از قرص‌های ضعیف و کوچکی از این دو سیاره نخواهید دید، البته در فضاهای پرنور شهری.

در انتها به سراغ پلوتون و فراتر از آن می‌رویم. این‌جا جایی است که تور گردشگری منظومه شمسی، متوقف می‌شود. چرا که برای آن‌که پلوتون با قدر ۱۳ را بتوان دید، به آسمان‌های واقعا تاریک نیاز داریم. رصد این سیاره کوتوله را برای زمان‌هایی نگه دارید که به یک رصدگاه کاملا تاریک رفته باشید. اما تا آن زمان ماه،‌خورشید و هفت سیاره منظومه؛ به قدر کافی تنوع رصدی دارند که منجمانِ شهرنشین را تا سال‌ها به خود مشغول سازند!

پس در هیچ شرایطی اجازه ندهید بر تلسکوپ‌تان گرد و خاک تنهایی بنشیند!

 

نویسنده:

محمد همایونی