ستارگان دنباله دار !

نام صحیح آن‌ها «دنباله دار» است، چون که اصلا ستاره نیستند. بلکه اجسامی هستند داخل منظومه شمسی که همچون سیارات به دور خورشید در گردشند.

در یک تعریف ساده، دنباله دار، عبارت است از یک کوه یخی با مخلوطی از خرده سنگ و صخره و گرد و غبار، با ابعادی در حد چند کیلومتر که در یک مدار بسیار کشیده به دور خورشید در گردش است. هنگامی که این «گلوله برفی خاک آلود» به قسمت‌های داخلی مدارش و ناحیه گرم نزدیک خورشید وارد می‌شود، گرمای بیشتری از خورشید دریافت می‌کند. در اثر این گرما، لایه‌های خارجی این کوه یخی شروع به ذوب شدن می‌کند، و خرده سنگ‌ها و ذرات غبار مخلوط در آن آزاد شده و به همراه بخار ناشی از یخ‌های ذوب شده، همچون دنباله زیبایی به دنبال آن کشیده می‌شوند.

(با کلیک بر روی عکس ها، آنها را بزرگتر ببینید)

مدار دنباله دارها

مدار بعضی از دنباله دارها به شکل بیضی است و در یک دوره زمانی مشخص به دور خورشید در گردش است. این دنباله دارها را می‌توان در دوره‌های زمانی مشخص در آسمان مشاهده کرد. معروف‌ترین این دسته، دنباله دار معروف «هالی» است. دنباله‌داری با دوره تناوب ۷۶ سال که از زمان «ادموند هالی» که هم عصر نیوتون بوده است، تاکنون رصد شده است. دوره تناوب برخی هم به چند صد سال و حتی چند هزار سال هم می‌رسد!

بعضی دیگر از دنباله دارها، مدارهای‌شان به قدری کشیده است که فقط یک بار از قسمت‌های بیرونی منظومه شمسی به نزدیک خورشید می‌رسند و برای همیشه از آن دور می‌شوند. مدار آن‌ها به شکل سهمی یا هذلولی است.

دنباله دارها از کجا می‌آیند؟

گمان می‌رود که دنباله دارها هم همانند سیارک‌ها منشأ مشابهی داشته باشند؛ یعنی از بقایای تشکیل سیارات در ۴/۶ میلیارد سال قبل. البته سیارک‌ها صخره‌هایی از سنگ و فلز هستند، ولی دنباله‌ دارها کوه‌هایی یخی هستند که در خود مخلوطی از خرده سنگ و غبار را جای داده‌اند. البته یخ آن‌ها در واقع ترکیبی از آب یخ زده به همراه گازهای یخ زده‌ای همچون دی اکسید کربن ،‌متان و آمونیاک.

منشأ اصلی این کوه‌های یخی از دو ناحیه بیرونی منظومه شمسی است به نام‌های: «کمربند کویی‌پر» و «ابر اُورت». کمربند کویی‌پر که به صورت یک حلقه در صفحه سیارات قرار دارد، منطقه‌ای است سرشار از اجسام یخی در فراسوی مدار نپتون. دنباله دارهای کوتاه دوره، که دوره تناوب گردش آن‌ها به دور خورشید کمتر از ۲۰۰ سال است از این کمربند می‌آیند.

ابر اُورت، منطقه‌ای است بسیار عظیم در لبه منظومه شمسی که به صورت یک کره در فراسوی کمربند کویی‌پر تا فاصله حدود یک سال نوری از خورشید امتداد یافته است و همه اعضای منظومه شمسی را فراگرفته است. این کره هم مرکز تجمع تعداد بسیار زیادی از اجرام یخی است که وقتی به داخل منظومه شمسی راه پیدا می‌کنند به صورت یک دنباله دار مشاهده می‌شوند.

ساختار یک دنباله دار

هنگامی که یک دنباله دار از خورشید دور است همانند یک کوه سرگردان یخی مشاهده می‌شود بدون هیچ دنباله و دمی. اما وقتی که در حضیض مدارش به نزدیکی خورشید می‌رسد، آرام آرام با ذوب و تبخیر شدن آن گازهای یخ زده، گیسو و دنباله‌‌های زیبایش پدیدار می‌شوند. در این حالت می‌توان ساختار آن را به سه قسمت زیر تقسیم بندی کرد:

1. هسته: که همان کوه یخی مرکزی است و قسمت مرکز در سر دنباله دار را می‌سازد.
2. گیسو(یا کما): هاله‌ای از بخار ،گاز و غبارهای آزاد شده که اطراف هسته را همچون یک اتمسفر فرامی‌گیرد. آن را در سر دنباله دار می‌توانیم ببینیم.
3. دنباله‌ (یا دم): قسمت زیادی از غبارها و گازهای آزاد شده از هسته، به صورت یک دم یا دنباله زیبا و حیرت‌انگیز به عقب دنباله دار کشیده می‌شوند. در حقیقت، زیبایی و جذابیت دنباله دارها به علت همین دم آن‌هاست.

نگاه دقیق‌تر نشان می‌دهد که دنباله هر دنباله دار از دو قسمت تشکیل شده است. یا هر دنباله داری دو دنباله دارد. یکی از آن‌ها که معمولا حالت انحنا پیدا می‌کند و فقط به رنگ سفید دیده می‌شود دنباله غباری است و دیگری که به صورت یک دنباله مستقیم و کشیده است دنباله گازی (یا یونی) است. این دنباله چون حاوی ذرات یونیزه شده است، معمولا به رنگ‌ آبی دیده شود.

علت کشیده شدن دنباله‌ها در فضا، علاوه بر حرکت سریع خود دنباله دار، به فشار تابشی خورشید و فشار ناشی از بادهای خورشید هم مربوط می‌شود. زیرا امتداد این دُم‌ها همواره در خلاف جهت خورشید است. هرچه فاصله دنباله دار تا خورشید کمتر شود، طول دنباله آن بیشتر می‌شود. در بعضی دنباله دارها، طول دم آن تا ۱۰۰ میلیون کیلومتر هم گزارش شده است!

سرانجام دنباله دارها

دنباله دارها در هر گردش به دور خورشید، مقداری از جرم خود را از دست می‌دهند. در نهایت پس از چندین مرتبه گردش، آرام آرام در فضای منظومه شمسی ناپدید خواهند شد. در مسیر مداری این اجسام هم تجمع زیادی از خرده سنگ‌ها و ذرات غباری به جا می‌مانند. هرگاه که کره زمین در مسیر حرکتش به دور خورشید از یکی از این تجمع‌ها عبور می‌کند شاهد یک بارش شهابی در آسمان هستیم. زمان‌هایی مشخص در طول سال که می‌توانیم تعداد زیادتری شهاب را در آسمان مشاهده کنیم.

نویسنده: محمد همایونی