بدر و ماه شبِ چهاردهم

این مطلب در اردیبهشت ۱۳۹۸ و هنگامی منتشر شد که سوالات مکرر و ابهامات زیاد در مورد ماه کامل، آغاز ماه و شب چهارده، پیش آمده بود. اما موضوع آن را باید در میانه‌ی اکثر ماه‌های قمری مورد توجه قرار داد.

الان هم که در میانه ماه رمضان ۱۴۴۱ ه.ق. یعنی اریبهشت ۱۳۹۹ هستیم، باز هم همان ابهامات مشابه به وجود آمده‌اند.

آخرین به روزرسانی: جمعه ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۹

ماه کامل و شب چهارده

«سلام. ببخشید مزاحمتون شدم. من متوجه چیز عجیبی شدم. الان از نظر ماه قمری ۱۲ هست اما میتونم در آسمون ماه کامل ببینم. به نظرم الان باید شب ۱۳ ماه باشه و فردا شب ۱۴هم ماه یا شب مهتاب، می‌خواهم بدونم درسته حدسم؟»

«سلام. امشب مگه شبِ ششم ماه رمضان نیست؟ ماه هم به صورت یک نصف دایره هست. مگه نباید شب هفتم ماه به صورت نیمه باشه؟ به نظر میاد که اول ماه رو یک روز دیر اعلام کردند»

سوال‌های بالا نمونه‌ای از سوال‌هایی است که عموما در میانه ماه رمضان از ما پرسیده می‌شود.

خدا را شکر می‌کنم که وجود ماه رمضان باعث می‌شود افراد بیشتری به آسمان شب و حداقل ماه دقت کنند و پیوندی جدید با آن داشته باشند. و البته باعث سوال، ابهام و تناقض هم برای آن‌ها می‌شود.

در چند مرحله به پاسخ این سوال و ابهام‌های مشابه می‌پردازم:

مطلب اول:

ماه تنها قمر زمین است و در یک مدار بیضی شکل (نزدیک به دایره) در گردش به دور زمین است. بنابراین فاصله آن تا زمین همواره ثابت نیست و بین یک حداقل و حداکثر تغییر می‌کند. نقطه‌ای از مدار که کمترین فاصله را تا زمین دارد حضیض؛ و نقطه مقابلش که بیشترین فاصله را از زمین دارد، نقطه اوج مداریِ ماه می‌گویند.

مطلب دوم:

حرکت ماه هم در مدارش تابع قوانین نیروی گرانش است (همان قوانین کپلر). که یکی از آثار آن متفاوت بودن سرعت حرکت ماه در مدارش است. بدین صورت که هرگاه ماه در حضیض یا نزدیک آن باشد، سرعتش بیشتر و هنگامی که در اوجِ مداری‌اش قرار دارد، سرعتش کمتر است.

مطلب سوم:

هنگامی ماه به صورت قرص کامل (بدر) دیده می‌شود که در مدارش به دور زمین دقیقا در طرف مقابل خورشید قرار بگیرد. از نظر محاسباتی زمانی که جدایی زاویه‌ای ماه با خورشید ۱۸۰ درجه شود؛ که زمان رسیدن ماه به چنین وضعیتی قابل محاسبه و اندازه‌گیری است. در این حالت است که تقریبا ۱۰۰ % قرص ماه روشن است، ولی در زمان‌های قبل و بعد از آن میزان بخش روشن آن کمتر از ۱۰۰ درصد خواهد بود.

نکته: از لحاظ ظاهری نمی‌توان به وسیله چشم تفاوت‌های اندک بین وضعیت قرص ماه را در زمان‌های اندکی قبل و بعد از ماه بدر تشخیص داد. به همین دلیل است که به طور معمول در سه شبِ ۱۳ و ۱۴ و ۱۵ می‌توان ماه را نسبتا کامل دید؛ ولی قطعا در شب‌های ۱۲ و ۱۶ قرص ماه کامل نخواهد بود.

مطلب چهارم:

هنگامی که ماه به صورت نیمدایره دیده می‌شود را به اصطلاح «تربیع» می‌گویند. که یکبار در نیمه اول ماه اتفاق می‌افتد و یکبار هم در نیمه دوم. از نظر محاسباتی هم زمانی ماه بدین صورت دیده می‌شود که جدایی زاویه‌ای بین ماه با خورشید ۹۰ درجه شود.

معمولا تربیع اول در شبِ هفتم ماه اتفاق می‌افتد، اما حتی بین شب‌های پنجم تا هشتم هم تربیع اول مشاهده شده است.

تربیع اول ماه

توضیح جواب:

از ابتدای ماه که اولین هلال در شب اول دیده می‌شود، باید شب‌های متوالی بگذرد تا ماه به آن طرف زمین برود و به حالت بدر برسد. حالا با توجه به این که ممکن است در این مدت، ماه از قسمت حضیض یا اوج یا فاصله بین آن‌ها بگذرد، می‌تواند زمان رسیدن ماه به حالت بدر را متفاوت کند.

اگر در این مدت، از حضیض خود عبور کند چون سرعت بیشتری دارد، سریعتر به زاویه ۱۸۰ درجه با خورشید می‌رسد. این یعنی زودتر از شبِ چهاردهم ماهِ بدر را خواهیم دید. حتی ممکن است در روزِ ۱۲ هم ماه به حالت بدر برسد. (دقت کنید روزِ دوازدهم، نه شبِ دوازدهم)

حال اگر در این مدت از نقطه اوج مدارش عبور کند، چون با سرعت کمتری در مدارش حرکت کرده، پس دیرتر به زاویه ۱۸۰ درجه با خورشید می‌رسد؛ و همین باعث می‌شود که شبِ ۱۴ یا ۱۵ بتوان ماه را به صورت کامل مشاهده کرد. حتی امکان دارد که در روز ۱۵ هم به حالت بدر برسد!

البته مواردی که خیلی با شبِ ۱۴ فاصله دارند، مثل روز ۱۲ و ۱۵ خیلی به ندرت اتفاق می‌افتند.

در مورد تربیع اول هم وضعیت به همین صورت است، تفاوت سرعت حرکت ماه در مدارش می‌تواند موجب تغییر در زمانِ رسیدن آن به تربیع شود.

از طرفی به این نکته هم باید توجه داشت که:

هنگامی که ماهِ قبلی سی روزه تمام شود، از همان ابتدای ماه، میزان ضخامت هلال مقداری بیشتر از زمانی است که ماه قبلی ۲۹ روزه تمام شده باشد. بنابراین طبیعی است که در این فرآیند افزایش ضخامت ماه، کمی زودتر از زمان دقیق شبِ چهاردهم به حالت بدر درآید.

و یک مورد دیگر که باید به آن دقت کرد: وضعیت یک ماهِ کامل خاص در نقاط مختلفِ کره زمین با هم متفاوت است. دقیقا مثل رویت پذیری هلال ماهِ نو، که وابسته به مکان جغرافیایی روی کره زمین است.

نتیجه‌گیری:

بنابراین می‌بینیم این باور که حتما و فقط در شبِ چهاردهم ماه قمری، ماه به صورت کامل خواهد بود، قطعیت و عمومیت ندارد. بلکه موارد زیادی خواهد بود که ماه زودتر یا حتی دیرتر به بدر برسد.

همین نتیجه‌گیری به شبِ هفتم و ماه تربیع (نیم‌دایره) هم مربوط می‌شود.

نکته نهایی:

با در نظر گرفتن توضیحات بالا مشخص می‌شود که سیمای ظاهری ماه در شب‌های مختلفِ ماه‌های قمری ارتباطی به رویت هلال در شبِ اول آن ماه ندارد و همان‌طور که همه متخصصین تقویم و رویت هلال می‌گویند: زمانی که ماه به حالت تربیع و بدر می‌رسد، نمی‌تواند اثبات کننده ابتدای ماهِ قمری باشد.

نویسنده: محمد همایونی