بدر و ماه شبِ چهارده
این مطلب در اردیبهشت ۱۳۹۸ و هنگامی منتشر شد که سوال‌های پرتکرار و ابهام‌های زیاد در مورد ماه کامل، آغاز ماه و شب چهارده، پیش آمده بود. اما موضوع آن را باید در میانه‌ی اکثر ماه‌های قمری مورد توجه قرار داد.
آخرین به‌روزرسانی: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۲.
مطالب مرتبط و مفید:
ابرماه! Super Moon
ابرماه صورتی
ابرماه توت‌فرنگی
«سلام. ببخشید مزاحمتون شدم. من متوجه چیز عجیبی شدم. الان توی تقویم ۱۲ ماه قمری هست اما می‌تونم ماه رو کامل ببینم. به نظرم الان باید شب ۱۳ ماه باشه و فردا شب چهاردهم ماه یا شب مهتاب، می‌خوام بدونم حدسم درسته؟»
تماس تلفنی
«سلام. امشب مگه شبِ ششم ماه رمضان نیست؟ ماه هم که به صورت یه نیمدایره هست. مگه نباید شب هفتم ماه به صورت نیمه باشه؟ به نظر میاد که اول ماه رو یک روز دیر اعلام کردند!»
تماس تلفنی
چرا ماه امشب کامل شده است؟
پرسش‌های بالا دو نمونه از سوال‌هایی است که معمولن در وسط ماه‌های قمری از ما پرسیده می‌شود. و در ماه رمضان بیشتر می‌پرسند، چرا که تعداد بیشتری از مردم سر به آسمان می‌برند. پرسش‌هایی از این دست که: «اگر ماه در شب ِ هفتمش نیمه می‌شود، پس چرا در شب ششم نصفه شده است؟» یا «ماه باید در شب ِ چهاردهم به صورت قرص کامل درآید، پس چرا الان که شب ِ سیزدهم است کامل شده است؟ حتمن شروع ماه اشتباه اعلام شده.»
در چند مرحله به پاسخ این سوال و ابهام‌های مشابه می‌پردازم:
اوج و حضیض ماه
ماه تنها قمر زمین است و در یک مدار بیضی شکل (نزدیک به دایره) در گردش به دور زمین است. زمین هم در یکی از کانون‌های بیضی قرار دارد. بنابراین فاصله آن تا زمین همواره ثابت نیست و بین یک حداقل و حداکثر تغییر میکند.
نقطه‌ای از مدار که کمترین فاصله را تا زمین دارد حضیض (Perigee)؛ و نقطه مقابلش که بیشترین فاصله را از زمین دارد، نقطه اوج (Apogee) مداریِ ماه نام دارد.
تغییر سرعت مداری ماه
حرکت ماه در مدارش تابع قوانین نیروی گرانش است (همان قوانین کپلر)، که یکی از آثار آن متفاوت بودن سرعت حرکت ماه در مدارش است. یعنی سرعت ماه در گردش به دور زمین همیشه در حال تغییر است.
بیشترین سرعت آن در حضیض و کمترین آن در اوج مداری‌اش است. در بقیه قسمت‌های مدارش هم سرعت آن بین این دو مقدار خواهد بود.
ماه کامل (بدر)
هنگامی ماه به صورت قرص کامل (بدر) دیده می‌شود که در مدارش به دور زمین دقیقن در طرف مقابل خورشید قرار بگیرد. از نظر محاسباتی یعنی زمانی که جدایی زاویه‌ای ماه با خورشید ۱۸۰ درجه بشود. این زمان قابل محاسبه و اندازه‌گیری است. در این حالت است که تقریبا ۱۰۰ % قرص ماه روشن است و در زمان‌های قبل و بعد از آن میزان بخش روشن آن کمتر از ۱۰۰ درصد خواهد بود.
نکته: از لحاظ ظاهری نمی‌توان به وسیله چشم تفاوت‌های اندک بین وضعیت قرص ماه را در زمان‌های اندکی قبل و بعد از ماه بدر تشخیص داد. به همین دلیل است که به طور معمول در سه شب ۱۳ و ۱۴ و ۱۵ می‌توان ماه را نسبتا کامل دید؛ ولی بی‌گمان در شب‌های ۱۲ و ۱۶ قرص ماه کامل نخواهد بود.
ماه ِ نیمه (تربیع)
هنگامی که ماه به صورت نیمدایره دیده می‌شود را به اصطلاح «تربیع» می‌گویند. تربیع یکبار در نیمه اول ماه اتفاق می‌افتد و یکبار هم در نیمه دوم. از نظر محاسباتی زمانی ماه به تربیع می‌رسد و نیمه دیده می‌شود که جدایی زاویه‌ای بین ماه با خورشید ۹۰ درجه شود.
معمولن تربیع اول در شب ِ هفتم ماه اتفاق می‌افتد، اما یک شب زودتر یا دیرتر هم دیده می‌شود. حتی شب‌های پنجم و هشتم هم تربیع اول مشاهده شده است!
توضیح جواب
از ابتدای ماه که اولین هلال در شب اول دیده می‌شود، باید شب‌های متوالی بگذرد تا ماه به وضعیت تربیع برسد یا به آن طرف زمین برود و در حالت بدر قرارگیرد.
با توجه به این که ممکن است در این مدت، ماه از قسمت حضیض یا اوج، یا فاصله بین آن‌ها بگذرد، می‌تواند زمان رسیدن ماه به حالت بدر را متفاوت کند.
اگر در این مدت، از حضیض خود عبور کند چون سرعت بیشتری دارد، سریعتر به زاویه ۱۸۰ درجه با خورشید می‌رسد. این یعنی زودتر از شبِ چهاردهم ماهِ کامل را خواهیم دید. حتی ممکن است در روزِ ۱۲ هم ماه به حالت بدر برسد. (دقت کنید روزِ دوازدهم، نه شبِ دوازدهم)
اما اگر در این مدت از نقطه اوج مدارش عبور کند، چون با سرعت کمتری در مدارش حرکت کرده، پس دیرتر به زاویه ۱۸۰ درجه با خورشید می‌رسد. همین باعث می‌شود که شبِ ۱۴ یا ۱۵ بتوان ماه را به صورت کامل مشاهده کرد. حتی امکان دارد که در روز ۱۵ هم به حالت بدر برسد!
البته مواردی که خیلی با شبِ ۱۴ فاصله دارند، مثل روز ۱۲ و ۱۵ خیلی به ندرت اتفاق می‌افتند. در مورد تربیع اول هم وضعیت به همین صورت است، تفاوت سرعت حرکت ماه در مدارش می‌تواند موجب تغییر در زمانِ رسیدن آن به تربیع شود.
دو نکته‌ی مهم
اول: هنگامی که ماهِ قبلی سی روزه تمام شود، از همان ابتدای ماه، میزان ضخامت هلال مقداری بیشتر از زمانی است که ماه قبلی ۲۹ روزه تمام شده باشد. بنابراین طبیعی است که در این فرآیند افزایش ضخامت ماه، کمی زودتر از زمان دقیق شبِ چهاردهم به حالت بدر درآید.
دوم: اینکه وضعیت یک ماهِ کامل مشخص در نقاط مختلفِ کره زمین با هم متفاوت است. دقیقن مثل رویت پذیری هلال ماهِ نو که وابسته به مکان جغرافیایی روی کره زمین است.
نتیجه‌گیری
می‌بینیم این باور که حتمن و فقط در شبِ چهاردهم ماه قمری، ماه به صورت کامل خواهد بود، درست نیست. بلکه موارد زیادی اتفاق می‌افتد که ماه زودتر یا حتی دیرتر به حالت بدر برسد.
همین باور نه‌چندان درست و نتیجه‌گیری به شبِ هفتم و ماه تربیع (نیمدایره) هم مربوط می‌شود.
بنابراین، با در نظر گرفتن توضیحات بالا مشخص می‌شود که سیمای ظاهری ماه در شب‌های مختلفِ ماه‌های قمری ارتباطی به رؤیت هلال در شبِ اول آن ماه ندارد و همان‌طور که همه متخصصین تقویم و رؤیت هلال می‌گویند: زمان رسیدن ماه به حالت تربیع و بدر، نمی‌تواند تعیین کننده‌ی وضعیت ابتدای آن ماهِ قمری باشد.
نویسنده: محمد همایونی
۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۸
سلام. من تاریخ روز هاییو میخواستم که ماه کامله توی سال
اما هرچقدر میگردم نمیتونم پیدا کنم
نه فقط توی ماه رمضون.کلا تاریخ دقیقشون رو
سلام و درود عسل عزیز.
داخل سایت ستاره‌شناس موجود نیست. چون هر سال و هر ماه متفاوت با ماه‌ها و سال‌های قبل هست، باید یا از روی تقویم‌های سالانه به صورت تقریبی مشخص کنید یا توسط نرم‌افزارها محاسبه کنید.
وقت بخیر ممنونم بابت مطالب و زحماتی که می کشید. من می خواستم دومین روز از ماه رو بدونم البته نه از نظر ماه قمری بلکه از نظر هلال ماه کدوم روز روز دوم ماه هست؟ و در کل چطوری میشه این رو تشخیص داد؟ ممنونم بابت جوابتون
سلام و درود بر شما ستاره عزیز.
لطف دارید. در واقع همان ماه قمری می‌شود. مگر آن‌که چیز خاصی در نظر شما باشد که من نمی‌دانم و نیاز به توضیح بیشتر شما داشته باشد.
اگر نیاز هست توضیح بیشتر بدهید.
با تشکر
خیلی ممنونم بابت جوابتون. من جایی خونده بودم که روزهای ماه قمری با روزهایی که خود ماه داره تفاوت داره. پس اگر اینطور هست که شما فرمودید ممنونم که وقت گذاشتین یک دنیا سپاس.
خواهش می‌کنم.
من نمی‌دانم که به چه هدفی این موضوع را می‌خواهید؛ ولی یک مطلب را بدانید: اگر از لحظه مقارنه ماه با خورشید بخواهید ماه را حساب کنید، آنوقت تقریبا باید یک روز به شماره روز ماه قمری اضافه کنید. مثلا روز سوم ماه قمری تقریبا چهار روز از زمان مقارنه ماه با خورشید گذشته است.
موفق باشید
سلام یسوالی ذهنمو درگیر کرده ممنون میشم واسم توضیح بدین واسم قضیه حل بشه البته مطالب رو مطالعه کردم، ببینید ماه قمری چرا از روز تقریبا سوم وضعیت ماه شروع میشه؟ یعنی زمانی ک ماه دقیقابین زمین وخورشید قرار میگیره و تاریک ودیده نمیشه بهش میگن وضعیت ماه،ماه جدیده new moon، بعد روز سوم یاچهارم ک هلال نازکش دیده میشه،اون روز رو بعنوان روز اول ماه قمری میدونن؟
سلام و درود بر شما نازی عزیز.
سوال خوبی را بیان کردید.
زمانی که ماه در بین زمین خورشید قرار می‌گیرد و مقارنه ماه با خورشید اتفاق می‌افتد به لحظه تولد هلال معروف است. از این لحظه به بعد سنّ هلال را حساب می‌کنند.
اما نکته اینجاست که از حدود سنّ ۱۲ ساعتی هلال به بعد هلال ماه به قدری ضخیم شده است که بتوان آن را با تلسکوپ و دوربین مشاهده کرد. اگر هم مدت بیشتری از سنّ هلال بگذرد می‌توان آن را با چشم غیرمسلح مشاهده کرد.
اما اینکه ما در چه زمانی بتوانیم آن هلال را مشاهده کنیم بستگی به ابزار، موقعیت جغرافیایی و مختصات دیگر هلال دارد.
معمولا هنگامی که در غروب آخرین روز ماه قمری، از سنّ هلال بیش از ۱۲ ساعت گذشته باشد می‌توان هلال را دید. این زمان می‌تواند تا حدود ۲۴ ساعت و حتی اندکی بیشتر هم ادامه یابد. اما آن‌طور که شما گفتید: «روز سوم یا چهارم» نیست.
براساس پیشینه‌ء تاریخی در تقویم‌نگاری و حفظ زمان‌ها، هرگاه در اولین غروب خورشید بعد از تولد ماه، اولین هلال آن را بتوان مشاهده کرد، فردای آن روز را به عنوان اول ماه قمری درنظر می‌گیرند. این یک قرارداد است که ظاهرا بهترین قرارداد هم بوده است.
جالب است بدانید که قدمت استفاده از تقویم قمری خیلی پیش‌تر از تقویم خورشیدی بوده است. آن‌چه که از متون تاریخی قابل استناد است مردم در حدود ۵ هزار سال پیش از چرخه‌ء ماهانه هلال‌های ماه برای تقویم‌نگاری استفاده می‌کرده‌اند. دوره‌های بعد از آن بوده است که تقویم خورشیدی به کار گرفته شده است.
سلام ی سوالی من داشتم، من ی دعا رفع زیگیل یکی از اشنایانمون گفت ، به طوری ک ی وسیله چوبی رو ب روی زیگیل میمالی این اتفاق باید در اول ماه قمری باشه و ماه کامل باشه، مگه یکم ماه قمری ماه کامل میشه ؟
سلام و درود آقای امیر عزیز
اول ماه قمری که ماه نمی‌تواند کامل باشد! یک چیز غیرممکن است. مثل اینکه بگویید نیمه‌شب هنگامی که خورشید بالای سر است.
همین موضوع نشان از غیرمعتبربودن چنین مطلبی دارد.
سلام. ممنونم از مطالب و پاسخگوی شما.
ما در شب های هیجده شوال هستیم ولی هنوز ماه کامل در اسمون و غروب نکرده میشه علت رو بگید. ممنونم.
سلام بر شما سما خانم عزیز
اگر دقت کنید، در همین شب هجدهم، قرص ماه کامل نیست و از سمت راست آن کمی ناقصی دارد.
زمان غروب آن هم طبق روال ماهانه‌اش ساعتی پس از طلوع خورشید است.
سلام میشه در مورد قمر در عقرب بودن توضیح بدین ؟؟؟
سلام و درود بر آقای مهرداد عزیز.
قمر در عقرب، یک موضوع اعتقادی است و علمی نیست. بنابراین در مورد آن در سایت، صحبت نخواهد شد.
شاید در آینده نظرم تغییر کرد و در موردش مطلبی گذاشتم.
سلام آیا در طول دوازده ماه سال ماه کامل(بدر) رو داریم یا چند ماه از سال فقط حلال ماه کامل از زمین ( ایران ) دیده میشه؟ سپاس
سلام بر حسین قمری عزیز.
در هر ماه قمری، حتما ماه کامل داریم. ارتباطی هم به ایران ندارد. از هر کجای کره زمین ماه کامل دیده می‌شود.
سلام.تشکر بابت توضیحات
زمان طلوع ماه در شب بدر دقیقا چه زمانیست؟
چند دقیقه بعد از غروب افتاب؟
و هر شب نسبت به شب قبل، چقدر زمان طلوع ماه و مشاهده شدنش در آسمان تغییر میکنه ؟
آیا این زمان در سال و فصول مختلف متفاوته یا یکسان؟
ممنون میشم پاسخ بدید
درود برشما سپهری عزیز.
اگر زمانی که ماه به مقابله می‌رسد (بدر) دقیقن با غروب خورشید همزمان باشد، آنوقت طلوع ماه کامل با غروب خورشید همزمان می‌شود. اما معمولن چندین ساعت اختلاف بین زمان غروب خورشید و زمان مقابله است؛ این باعث می‌شود طلوع ماه چندین دقیقه با غروب خورشید در شب بدر اختلاف داشته باشد (زودتر یا دیرتر). پس نمی‌توان عدد مشخصی را به صورت کلی بیان کرد.
هر شب نسبت به شب قبل بین ۴۵ تا ۵۰ دقیقه دیرتر طلوع میکند. این تفاوت وابسته به موقعیت ماه در مدارش (اوج، حضیض یا غیر آن) است.
این زمان ارتباطی با فصل‌های زمینی ندارد بلکه به موقعیت مداری ماه به دور زمین وابسته است.
موفق باشید.
سلام و وقت بخیر استاد همایونی و ممنون از شما بابت توضیحات عالیتون و بخصوص تصویری که خودتون رسم کردین که کاملا گویا بود
یک سوال داشتم از خدمتتون
دو موضوع رو در رابطه با ضخامت هلال ماه عنوان فرمودین
مکان عبور ماه و عبور از اوج یا حضیض
و نکته دیگر ۳۰ روزه بودن با نبودن ماه گذشته
اینکه ماه برای رسیدن به بدر از اوج با حضیض عبور میکند با خیر چطور قابل تشخیص است و اصلا چطور میتونیم متوجه بشیم ماه در مدار خودش به دور زمین در چه موقعیتی از مدار بیضوی شکل خودش هست
ممنونم🙏
سلام بر خانم رسولی عزیز و گرامی، مشتاق دیدار.
خواهش می‌کنم، باعث خوشحالی است.
چنین مواردی را اگر ما بخواهیم به راحتی به دست آوریم بدون آن‌که درگیر محاسبات فنی آن شویم، از نرم‌افزارهای معتبری چون استلاریوم یا استاری‌نایت استفاده می‌کنیم. این برنامه‌ها هم برمبنای معادلات نجوم کروی و مکانیک سماوی که با کمک آن‌ها می‌توان موقعیت سیارات و اجرام منظومه شمسی را با دقت بالا محاسبه کرد، به دست می‌آورند. اگر بخواهید با جزئیات آن‌ها آشنا شوید، به کتاب «نجوم کروی» تألیف اسمارت مراجعه کنید. که البته این کتاب، مختصری از اصول نجوم کروی و مکانیک سماوی است.
موفق باشید.