بدر و ماه شبِ چهارده

این مطلب در اردیبهشت ۱۳۹۸ و هنگامی منتشر شد که سوال‌های پرتکرار و ابهام‌های زیاد در مورد ماه کامل، آغاز ماه و شب چهارده، پیش آمده بود. اما موضوع آن را باید در میانه‌ی اکثر ماه‌های قمری مورد توجه قرار داد.
آخرین به‌روزرسانی: 29 مرداد 1403.

مطالب مرتبط و مفید:
ابرماه! Super Moon
ابرماه صورتی
ابرماه توت‌فرنگی
ابرماه آبی!

«سلام. ببخشید مزاحمتون شدم. من متوجه چیز عجیبی شدم. الان توی تقویم 12 ماه قمری هست اما می‌تونم ماه رو کامل ببینم. به نظرم الان باید شب 13 ماه باشه و فردا شب چهاردهم ماه یا شب مهتاب، می‌خوام بدونم حدسم درسته؟»

تماس تلفنی

«سلام. امشب مگه شبِ ششم ماه رمضان نیست؟ ماه هم که به صورت یه نیم‌دایره هست. مگه نباید شب هفتم ماه به صورت نیمه باشه؟ به نظر میاد که اول ماه رو یک روز دیر اعلام کردند!»

تماس تلفنی

چرا ماه امشب کامل شده است؟

پرسش‌های بالا دو نمونه از سوال‌هایی است که معمولا در وسط ماه‌های قمری از ما پرسیده می‌شود. و در ماه رمضان بیشتر می‌پرسند، چرا که تعداد بیشتری از مردم سر به آسمان می‌برند. پرسش‌هایی از این دست که: «اگر ماه در شب ِ هفتمش نیمه می‌شود، پس چرا در شب ششم نصفه شده است؟» یا «ماه باید در شب ِ چهاردهم به صورت قرص کامل درآید، پس چرا الان که شب ِ سیزدهم است کامل شده است؟ حتما شروع ماه اشتباه اعلام شده.»

در چند مرحله به پاسخ این سوال و ابهام‌های مشابه می‌پردازم:

اوج و حضیض ماه

ماه تنها قمر زمین است و در یک مدار بیضی شکل (نزدیک به دایره) در گردش به دور زمین است. زمین هم در یکی از کانون‌های بیضی قرار دارد. بنابراین فاصله آن تا زمین همواره ثابت نیست و بین یک حداقل و حداکثر تغییر می‌کند.

نقطه‌ای از مدار که کمترین فاصله را تا زمین دارد حضیض (Perigee)؛ و نقطه مقابلش که بیشترین فاصله را از زمین دارد، نقطه اوج (Apogee) مداریِ ماه نام دارد.

تغییر سرعت مداری ماه

حرکت ماه در مدارش تابع قوانین نیروی گرانش است (همان قوانین کپلر)، که یکی از آثار آن متفاوت بودن سرعت حرکت ماه در مدارش است. یعنی سرعت ماه در گردش به دور زمین همیشه در حال تغییر است.

بیشترین سرعت آن در حضیض و کمترین آن در اوج مداری‌اش است. در بقیه قسمت‌های مدارش هم سرعت آن بین این دو مقدار خواهد بود.

ماه کامل (بدر)

هنگامی ماه به صورت قرص کامل (بدر) دیده می‌شود که در مدارش به دور زمین دقیقا در طرف مقابل خورشید قرار بگیرد. از نظر محاسباتی یعنی زمانی که جدایی زاویه‌ای ماه با خورشید 180 درجه بشود. این زمان قابل محاسبه و اندازه‌گیری است. در این حالت است که تقریبا 100% قرص ماه روشن است و در زمان‌های قبل و بعد از آن میزان بخش روشن آن کمتر از 100% خواهد بود.

نکته: از لحاظ ظاهری نمی‌توان به وسیله چشم تفاوت‌های اندک بین وضعیت قرص ماه را در زمان‌های اندکی قبل و بعد از ماه بدر تشخیص داد. به همین دلیل است که به طور معمول در سه شب 13 و 14 و 15 می‌توان ماه را به‌نسبت کامل دید؛ ولی بی‌گمان در شب‌های 12 و 16 قرص ماه کامل نخواهد بود.

ماه ِ نیمه (تربیع)

هنگامی که ماه به صورت نیم‌دایره دیده می‌شود را به اصطلاح «تربیع» می‌گویند. تربیع یکبار در نیمه اول ماه اتفاق می‌افتد و بار دیگر در نیمه دوم. از نظر محاسباتی زمانی ماه به تربیع می‌رسد و نیمه دیده می‌شود که جدایی زاویه‌ای بین ماه با خورشید 90 درجه شود.

معمولا تربیع اول در شب ِ هفتم ماه اتفاق می‌افتد، اما یک شب زودتر یا دیرتر هم دیده می‌شود. حتی شب هشتم هم تربیع اول مشاهده شده است!

توضیح جواب

از ابتدای ماه که اولین هلال در شب اول دیده می‌شود، باید شب‌های متوالی بگذرد تا ماه به وضعیت تربیع برسد یا به آن طرف زمین برود و در حالت بدر قرارگیرد.

با توجه به این که ممکن است در این مدت، ماه از قسمت حضیض یا اوج، یا فاصله بین آن‌ها بگذرد، می‌تواند زمان رسیدن ماه به حالت بدر را متفاوت کند.

اگر در این مدت، از حضیض خود عبور کند چون سرعت بیشتری دارد، سریعتر به زاویه 180 درجه با خورشید می‌رسد. این یعنی زودتر از شبِ چهاردهم ماهِ کامل را خواهیم دید. حتی ممکن است در روزِ ۱۲ هم ماه به حالت بدر برسد. (دقت کنید روزِ دوازدهم، نه شبِ دوازدهم)

اما اگر در این مدت از نقطه اوج مدارش عبور کند، چون با سرعت کمتری در مدارش حرکت کرده، پس دیرتر به زاویه 180 درجه با خورشید می‌رسد. همین باعث می‌شود که شبِ 14 یا 15 بتوان ماه را به صورت کامل مشاهده کرد. حتی امکان دارد که در روز ۱۵ هم به حالت بدر برسد!

البته مواردی که خیلی با شبِ ۱۴ فاصله دارند، مثل روز ۱۲ و ۱۵ خیلی به ندرت اتفاق می‌افتند. در مورد تربیع اول هم وضعیت به همین صورت است، تفاوت سرعت حرکت ماه در مدارش می‌تواند موجب تغییر در زمانِ رسیدن آن به تربیع شود.

دو نکته‌ی مهم

اول: هنگامی که ماهِ قبلی سی روزه تمام شود، از همان ابتدای ماه، میزان ضخامت هلال مقداری بیشتر از زمانی است که ماه قبلی 29 روزه تمام شده باشد. بنابراین طبیعی است که در این فرآیندِ افزایش ضخامت ماه، کمی زودتر از زمان دقیق شبِ چهاردهم به حالت بدر درآید.

دوم: این‌که وضعیت یک ماهِ کامل مشخص در نقاط مختلفِ کره زمین با هم متفاوت است. دقیقا مثل رویت‌پذیری هلال ماهِ نو که وابسته به مکان جغرافیایی روی کره زمین است.

نتیجه‌گیری

می‌بینیم این باور که حتما و فقط در شبِ چهاردهم ماه قمری، ماه به صورت کامل خواهد بود، درست نیست. بلکه موارد زیادی اتفاق می‌افتد که ماه زودتر یا حتی دیرتر به حالت بدر برسد.

همین باور نه‌چندان درست و نتیجه‌گیری به شبِ هفتم و ماه تربیع (نیم‌دایره) هم مربوط می‌شود.

بنابراین، با درنظر گرفتن توضیحات بالا مشخص می‌شود که سیمای ظاهری ماه در شب‌های مختلفِ ماه‌های قمری ارتباطی به رؤیت هلال در شبِ اول آن ماه ندارد و همان‌طور که همه متخصصین تقویم و رؤیت هلال می‌گویند: زمان رسیدن ماه به حالت تربیع و بدر، نمی‌تواند تعیین کننده‌ی وضعیت ابتدای آن ماهِ قمری باشد.

نویسنده: محمد همایونی
29 اردیبهشت 1398