آسمان در این ماه ـ آذر 1404

در حال به‌روزرسانی است.

صورت‌های فلکی ماه

آرام آرام به دیدن هم‌اختران درخشان زمستانی نزدیک می‌شویم. صورت‌های فلکی (هم‌اختر) جبار، جوزا، سگ بزرگ و ممسک‌العنان از این گروه هستند.

این ماه آخرین ماهی است که می‌توان صورت‌های مثلث تابستانه (شلیاق، عقاب و دجاجه) را دید. صورت‌های فلکی شاخص آذر چندان تفاوتی با ماه قبل ندارند. فقط دو هم‌اختر شکارچی و دوپیکر را هم بر آن باید افزود. بنابراین در این ماه می‌توانیم روی مشاهده و رصد این هم‌اختران برنامه‌ریزی کنیم: اسب بالدار، آندرومدا (زن به زنجیر)، برساوش، آبریز،  قیفاووس، ذات‌الکرسی، حمل (بره)، ثور (گاو)، ارابه‌ران (ممسک‌العنان)، ماهی (حوت)، شکارچی (جبار)، دوپیکر (جوزا) و جَدی (بزماهی). در لابه‌لای آن‌ها هم هم‌اختران کوچک و کم‌نور دلفین، روباهک، پاره‌اسب و مثلث هستند که دیدنشان نیازمند آسمانی پرستاره است، به دور از آلودگی نوری شهرهای بزرگ و کوچک.

یادآوری همیشگی: در هر ماه فهرستی از صورت‌های فلکی که ارائه می‌شود یا آن‌چه در نقشه ماهانه آسمان می‌آید؛ آن‌هایی است که در ساعت‌های بین 9 تا 11 شب در آسمان به راحتی دیده می‌شوند. وگرنه دیگر صورت‌های فلکی در انتهای شب یا نیمه‌شب به آسمان اضافه خواهند شد.

راحت‌ترین راه برای پیدا کردن صورت‌های فلکی، برنامک‌های قابل نصب روی گوشی‌های تلفن است. با توجه به نوع گوشی خود می‌توانید این برنامک‌ها را یافته و استفاده کنید. روش پایه و به عبارتی کلاسیک برای یافتن آن‌ها استفاده از نقشه‌های ماهانه‌ی آسمان شب است.

همانطور که در بالای نقشه‌ی زیر بیان شده، وضعیت صورت‌های فلکی (هم‌اختران) را در میانه‌ی آذر به ساعت 21 نشان می‌دهد. در ابتدای ماه‌ یک ساعت دیرتر و در انتهای ماه یک ساعت زودتر این نقشه با آسمان مطابقت خواهد داشت. موقعیت سیاره‌های مشتری (هرمز) در دوپیکر، کیوان (زحل) و نپتون هم در هم‌اختر ماهی (صورت فلکی حوت) و سیاره‌ی کوتوله‌ی سرس با رنگ سبز مشخص شده است. زحل، نپتون و سرس در حرکت بازگشتی هستند. جابه‌جایی زحل و نپتون چندان قابل احساس نیست ولی سرس سریعتر جابه‌جا می شود. دقت کنید که نپتون و سرس با چشم دیده نمی‌شود.

روی نقشه زیر کلیک (لمس) کنید تا بتوانید آن‌را بزرگنمایی کنید:

اگر نحوه‌ی کاربرد نقشه‌های آسمان شب را نمی‌دانید به مقاله‌ی «راهنمای یافتن صورت‌های فلکی» مراجعه کنید و فیلم آموزشی مربوطه را مشاهده کنید.

ستاره‌های ویژه برای رصد

این چند ستاره هر کدام داستان ویژه‌ای برای خود دارند. برخی در جریان پژوهش و اکتشاف، جایگاه خاصی دارند و برخی از نظر ویژگی‌های اخترفیزیکی و رصدی. در دو ماه گذشته معرفی شده‌اند ولی همچنان قابل دیدن هستند. برخی را می‌توان با چشم غیرمسلح دید و دیدن برخی نیاز به دوربین دوچشمی یا تلسکوپی کوچک دارد:

گامای آندرومدا: یک دوگانه‌ی زیبای نارنجی و آبی است که همچون منقار دجاجه با یک تلسکوپ کوچک می‌توان آن دو را تفکیک کرد. اما همدم آبی، خودش دوگانه‌ای ظریفتر است که تفکیک آن نیازمند تلسکوپ بزرگتر از 10 اینچ است.

61ـ دجاجه: اولین ستاره‌ای که فاصله‌ی آن با روش اختلاف منظر اندازه‌گیری شد.

ستاره لعل: یک ابرغول قرمز که رنگ قرمز آن با هر ستاره‌ی قرمز رنگ دیگر متفاوت است. ابرغولی است که یک سر و گردن از ابط‌الجوزا بزرگتر است. این ستاره مو (حرف یونانی) قیفاووس است.

دلتای قیفاووس: سرسلسله‌ی متغیرهای تپنده در آسمان است. به راحتی در یکی از گوشه‌های چهارگوش قیفاووس یافت می‌شود. می‌توان برای رصد تغییرات نور آن برنامه رصدی مشخصی تدارک دید.

رأس‌الغول: یا بتای برساووش که نماینده‌ی دسته‌ی بزرگ متغیرهای گرفتی است. تغییرات نور این ستاره را هم می‌توان همزمان با رصد دلتای قیفاووس انجام داد.

گامای قیفاووس: اولین سیاره‌ی فراخورشیدی به گرد این ستاره در 1988 کشف شد، اما تأیید آن تا 2002 طول کشید.

51ـ اسب بالدار: ستاره‌ای همچون خورشید است که به عنوان اولین ستاره‌ی خورشیدمانند که سیاره‌ای به دور خود دارد معرفی می‌شود.

یوپسیلون آندرومدا: ستاره‌ای دوگانه است و اولین سامانه‌ی سیاره‌ای فراخورشیدی که در یک ستاره‌ی چندگانه کشف شده متعلق به این ستاره است.

چند ستاره در هم‌اختر گاو:

دبران: یک غول سرخ با اندازه‌ای حدود 25 برابر خورشید. قرمزی آن به وضوح مشخص است.

تتا و سیگمای ثور: دوتا از دوگانه‌های آشکار در این هم‌اختر.

نیرالثریا یا اتای ثور: درخشان‌ترین ستاره در خوشه پروین. یک غول آبی.

پلیون در خوشه پروین: ستاره‌ی BU ثور که یک متغیر لایه‌دار است. با سرعت بسیار زیاد به دور خود می‌چرخد و درخشندگی بسیار متغیری دارد.

اجرام غیرستاره‌ای

یک تلسکوپ متوسط آماتوری با دهانه بین 4.5 تا 10 اینچ کمک می‌کند تا تعداد زیادی از اجرام غیرستاره‌ای که شامل کهکشان، خوشه ستاره‌ای و سحابی هست را ببینیم. طبیعی است هرچه تلسکوپ بزرگتر باشد، می‌توان تعداد اجرام بیشتر و کم‌نورتر را دید. برخی اجسام هم در تلسکوپ‌های کوچکتر دیده نخواهند شد.

فرصت کمی در ابتدای شب برای دیدن خوشه جاثی (M13‌) داریم. نوار راه‌شیری هم در ابتدای شب از بالای سر عبور کرده است. از این‌رو می‌توان آن‌چه از اجرام غیرستاره‌ای که در صورت‌‌های ذات‌الکرسی و دجاجه وجود دارند را رصد کرد. دیگر نمی‌توان هم‌اختر کماندار (قوس) را رصد کرد.

سه ستاره‌ی دوگانه‌ی معروف که به زیبایی در تلسکوپ‌های کوچک دیده می‌شوند: منقار (بتای دجاجه) و اومیکرون1 و 61 دجاجه. این آخری اهمیت تاریخی بالای هم دارد زیرا نخستین ستاره‌ای است که فاصله‌اش با روش اختلاف منظر اندازه‌گیری شده است.

در مکانی به دور از آلودگی نوری می‌توان در زمانی که نور ماه مزاحم نباشد صحنه‌هایی زیبا از تجمع ستاره‌ها را با یک دوربین دوچشمی و تلسکوپی کوچک مشاهده کرد. چنین صحنه‌هایی در نوار راه‌شیری بسیار خودنمایی می‌کنند. همین تعداد زیاد ستاره را دیدن واقعا هیجان‌انگیز است.

خوشه‌های M52 و M103 و NGC663 و NGC559 و NGC7790 را می‌توان در ذات‌الکرسی مشاهده کرد. خوشه NGC752 در آندرومدا و خوشه‌های M15 در اسب بالدار قابل توجه هستند. گفته شده می‌توان سحابی سیاره‌نمای NGC7662 در آندرومدا را توسط تلسکوپ‌های متوسط هم دید. خوشه‌های دوقلو در مرز ذات‌الکرسی و برساوش به راحتی دیده می‌شوند.

خوشه‌ی باز M34‌ که به نام خوشه مارپیچی هم شناخته می‌شود در مرز بین برساوش و آندرومدا دیده می‌شود. خوشه‌های پروین و قلائص که بسیار ساده و آسان قابل رصد هستند. با تلسکوپ می‌توان جزئیات زیادی از آن‌ها را رصد کرد.

کهکشان‌های آندرومدا (M31) و مثلث (M33) از معروف‌ترین و برجسته‌ترین سوژه‌هایی است که در آسمان پاییز می‌توان مشاهده کرد. کهکشان مثلث از آندرومدا کم‌نورتر است و ممکن است پیدا کردنش کمی سخت باشد. دو کهکشان M32 و M110 که چسبیده به کهکشان آندرومدا هستند، با تلسکوپ‌های آماتوری همچون ستاره‌هایی مه‌آلود دیده می‌شوند.

با برآمدن صورت‌های شکارچی و دوپیکر می‌توان تعداد زیادی خوشه و سحابی در این ناحیه‌ها مشاهده کرد.

بارش شهابی

برای یکی از زیباترین بارش‌های سال آماده شوید. بارش جوزایی رقیب بارش برساوشی در نیمه‌ی دوم سال است. اوج این بارش در 22 و 23 آذر اتفاق می‌افتد که معمولا در هنگام اوج می‌توان حدود 75 شهاب را در هر ساعت دید. نقطه‌ی کانون آن در مکانی است (هم‌اختر دوپیکر) که تقریبا در تمام طول شب می‌توان شهاب‌های آن‌را مشاهده کرد.

تفاوت خاص بارش جوزایی این است که منشأ شهاب‌های آن یک دنباله‌دار نیست، بلکه از ذرات به‌جا مانده از یک سیارک به نام فائتون است. طبق هر بارش شهابی دیگر، برای دیدن شهاب‌ها باید در مکانی به دور از آلودگی نوری مستقر شویم تا بتوانیم شهاب‌های بیشتری ببینیم. اما متأسفانه در بارش امسال، به هنگام اوج ماه در حال بدر است و مهتاب یک مزاحم جدی برای دیدن شهاب‌هاست. فقط می‌توان امیدوار بود که شهاب‌های درخشان و پرنور آن‌را مشاهده کرد.

ماهواره‌ها

یکی از پدیده‌هایی که در دوره حاضر در آسمان دیده می‌شود، حرکت ماهواره‌ها در آسمان شب است. به ویژه این‌که در سال‌های اخیر تعداد آن‌ها به شدت افزایش یافته، به طوری که در هر لحظه که به آسمان بالای سرمان نگاه کنیم می‌توانیم چندتایی ماهواره در گوشه کنار آسمان بیابیم. ماهواره‌ها همچون ستاره‌های متحرک دیده می‌شوند (هواپیماها دارای چراغ چشمک‌زن هستند). ماهواره‌ها در روشنایی‌های مختلف دیده می‌شوند و به آرامی در بین ستارگان آسمان حرکت می‌کنند. بسته به مدارشان، ممکن است در میانه‌ی مسیرشان ناپدید شوند، چون وارد سایه زمین می‌شوند. هرچه آسمان ما پرستاره‌تر باشد، تعداد بیشتری از آن‌ها دیده می‌شوند.

برای دریافت اطلاعات دقیق از زمان و مسیر حرکت ماهواره‌ها در مکان خود، مراجعه به سایت heavens-above.com سودمند است. می‌توان از برنامک آن یا مشابه آن بر گوشی خود استفاده کرد.

پرنورترین آن‌ها ایستگاه فضایی بین‌المللی (ISS) است که روشنایی آن در مرتبه‌ی سیاره مشتری یا بیشتر است. در هفته اول آذر، عبور مناسبی از فراز ایران ندارد.

مطلب مرتبط: یک قطار ستاره

قطار ماهواره‌های استارلینک را در مطلب بالا بخوانید.

هفته چهارم آذر

هفته سوم آذر

هفته دوم آذر

هفته اول آذر

نویسنده: محمد همایونی