ماه‌گردی‌های شبانه در بین دهانه های ماه

دهانه های ماه از جمله برجسته‌ترین عوارضی هستند که در ماه‌گردی‌های شبانه نظر هر رصدگری را به خود جلب می‌کند. ماه سوژه‌ای در آسمان است که هرگاه به سراغ تلسکوپ می‌رویم،‌ نمی‌توان از زیبایی مناظر آن صرفنظر کرد. نزدیک‌ترین همسایه فضایی زمین،‌که بسیار زیبا، بزرگ و نشاط انگیز است و فقط یک ثانیه نوری از ما فاصله دارد. فاصله‌ای که ۱۰۰ مرتبه کوچک‌تر از نزدیک‌ترین همسایه مهم بعدی (یعنی زهره) است. و همین ویژگی آن را خاطره‌انگیزترین هدف برای ابزارهای کوچک رصدی می‌کند. جالب این‌که حتی با چشم غیرمسلح هم می‌توانید، یک دوجین از نقاط گردشگری آن را شناسایی کنید. دوربین دوچشمی، شما را به مکان‌های بیشتری مهمان خواهد کرد؛ و به کارگیری یک تلسکوپ کوچک می‌تواند شما را برای همیشه زمین‌گیرِ ماه کند!

البته تماشاکردنِ صرف؛ و ندانستنِ آن‌چه می‌بینیم به سرعت جذابیت خود را از دست خواهد داد. ولی همانند هر کار دیگری در نجوم، طعم خوش پاداش‌ و لذت رصدها را هنگامی می‌چشیم که با هدف و برنامه‌ای مشخص، بدانیم چه چیزی را می‌خواهیم شکار کنیم و اقدام به رصدِ آن‌ها کنیم. پس بیاید شروع کنیم!

فازهای متغیر ماه

در هر بار گردش ماه به دور زمین، ما شاهد چرخه تغییرات شکل ماه هستیم. این چرخه با «ماه نو» ؛ هنگامی که ماه در نزدیک‌ترین فاصله از امتداد دیدِ ما به سمت خورشید است، آغاز می‌شود. هلال آن به آرامی طی شب‌های متوالی رشد می‌کند و بزرگ می‌شود تا به حالت‌های تربیع (نیم قرص)،‌ کوژ، و سپس ماه کامل (بدر) در نیمه ماه قمری می‌رسد. سپس ماه شروع به کوچک شدن می‌کند و به کوژ دوم، تربیع دوم، و در نهایت هلال باریک در صبحگاهان آخرین روزهای ماه قمری می‌رسد. تا جایی که با رسیدن ماه به هلال ماه نوی بعدی، یک چرخه از فازهای ماه تکمیل خواهد شد.

هنگامی هلال ماه رو به افزایش است، آن را در آسمان شامگاهی خواهیم دید تا زمان بدر. و هنگامی که قرص ماه رو به کاهش است و هلال آن کوچک می‌شود، آن را باید در ساعات اولیه سحرگاه جستجو کرد.

در هر حالت از فازهای ماه،‌ به غیر از «بدر» کره ماه توسط مرز تاریکی و روشنایی به دو قسمت تقسیم می‌شود. این مرز که مرز روز و شب بر سطح ماه است به نام Terminator معروف است که به آن «سایه‌مرز» می‌گوییم. در حقیقت در این خط مرزی، هنگامی که ماه در حالت افزاینده است، خورشید در حال طلوع بر سطح ماه است و زمانی که ماه رو به کاهش است، خورشید در حال غروب در آن سرزمین‌هاست.

در نزدیکی مرز شب و روز، مناظر سطح ماه، بسیار برجسته و واضح دیده می‌شوند. کوه‌ها، گودال‌ها و دره‌های ماه به زیبایی خودنمایی می‌کنند، زیرا ارتفاعات و پستی و بلندی‌های این ناحیه، سایه‌های بسیار کشیده و دلفریبی را می‌سازند. و هرچه از این مرز به سمت روشن ماه حرکت کنید، شاهد کاهش برجستگی پستی و بلندی‌ها خواهید بود؛ زیرا در این سرزمین‌ها خورشید بالاتر آمده و طول سایه‌هایشان کاهش یافته است. این اثر در عکس زیر از ارتفاعات اطراف دریای بحران‌ها کاملا مشخص است.

دریاهایی از گدازه

وسیع‌ترین مناطقی که بر سطح ماه حتی با چشم غیرمسلح هم دیده می‌شوند، تکه‌هایی بزرگ، مسطح و خاکستری رنگ هستند که به آن‌ها «دریا» (maria) گفته می‌شود. این واژه، کلمه‌ای لاتین است مرکب از (MAH-ray) به معنی دریا. گالیله که اولین رصدگر ماه به وسیله تلسکوپ بود، گمان کرد که این نواحی همانند دریاهای سطح زمین مملو از آب هستند و پس از او یک منجم ایتالیایی هم نام‌هایی خیال‌انگیز برآن‌ها نهاد مانند دریای آرامش، دریای باران‌ها و اقیانوس طوفان‌ها. این نام‌ها بیشتر براساس عقاید اختربینی و تأثیر فازهای ماه بر آب و هوای زمین انتخاب شده بودند. البته به زودی منجمان دریافتند که در سطح ماه هیچ آبی یافت نمی‌شود،‌ ولی نام دریاها همچنان بر سطح ماه،‌ باقی ماندند.

در واقع دریاها، گدازه‌های باستانی‌ای هستند که در مناطق پست سطح ماه در زمان‌هایی بین ۸/۳ تا ۱/۳ میلیارد سال قبل بر اثر برخوردهای عظیم شهاب‌سنگی، جریان یافته و این مناطق را پوشانده‌اند. با کمک یک نقشه کلی از ماه،‌ می‌توان دریاهای ماه را شناسایی کرد. این دریاها، وسیع‌ترین مناطق جغرافیایی سطح ماه هستند که حتی با کوچکت‌ترین دوربین‌های دوچشمی هم می‌توان اطلاعات زیادی راجع به آن‌ها به دست آورد. اگر در چند شب متوالی سعی کنید نام تک تک آن‌ها را شناسایی کنید به زودی خواهید توانست، جغرافیای این دنیای جدید را همانند قاره‌های کره زمین به خاطر بسپارید.

مقاله پیشنهادی: ۴ سوژه جالب در رصد ماه کامل

این کار بسیار ساده است، زیرا ماه همیشه منظره‌ای یکسان را از خودش به ما نشان می‌دهد. یعنی همواره ما یک روی ماه را می‌بینیم، و روی دیگرش همیشه از دید ما مخفی است. علتش خیلی ساده است، در زمان‌های گذشته سرعت چرخش ماه به دور خودش بیش از مقدار فعلی بود و هر دو طرف ماه قابل مشاهده بود، ولی با گذشت زمان‌های زیاد، به علت تقابل گرانش زمین با ماه؛ آرام آرام از سرعت گردش ماه کاسته شد تا به این حالت قفل شدگی با زمین رسید.

در این حالت مدت زمانی که طول می‌کشد ماه یک بار به دور خودش بچرخد با مدت زمان یک گردش کاملش به دور زمین برابر است. به این حالت «قفل شدگی مداری» می‌گویند و در بین قمرهای موجود در منظومه شمسی رایج است. اشکال این وضعیت این است که ما هرگز نمی‌توانیم سمتِ دیگر ماه را ببینیم مگر این‌که فضاپیمایی را به آن سوی ماه بفرستیم.

دهانه‌های برخوردی

معروف‌ترین عارضه سطحی ماه «گودال‌»ها یا «دهانه»های سطح آن هستند. تمام این گودال‌ها نتیجه برخوردهای وحشتناک سیارک‌ها یا دنباله‌دارها با سطح ماه هستند. بیشتر این برخوردها بیش از ۹/۳ میلیارد سال قبل،‌ در دوره‌ای با نام «عصر بمباران سنگین» که یکی از دوره‌های اولیه در تاریخچه تشکیل‌ منظومه شمسی است؛ اتفاق افتاده‌اند. زمین حتی از ماه هم شدیدتر مورد اصابت این برخوردها قرار گرفت؛ اما وجود باد، آب و فعالیت‌های زمین‌شناسی در سطح زمین تقریبا تمام این آثار و ردپاهای گودال‌های اولیه را محو کرده است. اما ماه که فاقد هرگونه فعالیت زمین‌شناسی و فرسایش جوّی است، تمام وقایعی که در دوران کهن آن شکل گرفته اند را دست‌نخورده نگه داشته است.

عصر جاری شدن سیل گدازه‌ها که منجر به ایجاد دریاها شده، پس از آن دوران بمباران سنگین بوده است. از این‌رو دریاها تعداد بسیار محدودی از دهانه‌های برخوردی را در خود دارند، که آن‌ها هم در اثر برخورد سیارک‌ها و دنباله‌دارهای سرگردان و معدودی است که در دوران‌های بعدی بوده‌اند.

در واقع تلسکوپ شما مکان‌های بسیاری را در اطراف لبه‌های دریاها آشکار می‌کند که گدازه‌های دریاها به آرامی به داخل برخی از دهانه‌ها نفوذ کرده است. بعضی از این دهانه‌ها به قدری از گدازه پر شده است که فقط شبحی از گودال باقی مانده است.

نواحی بزرگ و روشن سطح ماه (در مقابل دریاهای تیره) که در واقع مکان‌های مرتفع ماه هم هستند؛ سرزمین‌های قدیمی‌تر ماه هستند که توانستنه‌اند جان سالم از آن برخوردهای عظیمی که منجر به جریان گدازه‌ها بر سطح ماه شدند جان سالم به در برند. دهانه‌های ماه در اندازه‌های بسیار متنوعی یافت می‌شوند، از چند صد کیلومتر تا دهانه‌های بسیار ریزی که تلسکوپ‌های ما می‌توانند نشان دهند و قطری در حدود ۲ تا ۳ کیلومتر دارند. از طرفی می‌توانید موارد زیادی را تشخیص دهید که زنجیره‌ای از دهانه‌ها با هم‌پوشانی بر هم تشکیل شده‌اند.

اغلب دهانه‌های بزرگ در مرکز خود قله‌ای دارند که در اثر برگشت مواد مذابِ ناشی از برخورد عظیم و منجمد شدن آن ایجاد شده‌اند. دیگر دهانه‌های بزرگ که سطحی کاملا مسطح دارند به «دشت‌های دیواره‌ای» معروفند. از آن جهت که سطح آن‌ها توسط جریان گدازه‌ها به دشتی هموار مانند دریاهای کوچک تبدیل شده‌اند ولی دیواره مشخصی در اطراف آن مشاهده می‌شود.

رگه‌های درخشان

دهانه‌های جوان‌تر، به وسیله رگه‌هایی روشن که به صورت شعاعی از دهانه تا فاصله‌های دور امتداد می‌یابند احاطه شده‌اند. این رگه‌ها از خود سایه‌ای ندارند و در شب‌های ماه بدر به وضوح می‌درخشند. آن‌ها خرده سنگ‌هایی هستند که همچون ترکش در هنگام برخوردهای بزرگ، به اطراف پراکنده شده‌اند. برخلاف دهانه‌ها و کوه‌ها، این رگه‌ها هنگامی که نور خورشید از بالاسر برآن‌ها بتابند بهتر دیده می‌شوند؛ یعنی در هنگام ماه کامل.  دهانه جوان تیکو (که فقط ۱۱۰ میلیون سال عمر دارد) بزرگ‌ترین رگه‌ها را دارد که یکی از آن‌ها تقریبا تا آن سوی قرص ماه امتداد یافته است.

کوه‌ها و شیارها

از جمله عوارض دیگر ماه، رشته کوه‌ها و کوه‌های منفرد بر سطح آن هستند. آن‌ها را به راحتی می‌توانید در سایه‌مرز تشخیص دهید و سایه‌های کوتاه و بلندشان را مشاهده کنید. تَرَک‌ها و شیارهای سطح ماه هم گاهی اوقات با تلسکوپ‌های کوچک قابل مشاهده‌اند، به ویژه در اطراف لبه دریاها که به صورت مارپیچ به درون دریاها نفوذ کرده‌اند. این‌ها دره‌های رودمانندی هستند که به علت سایه دیواره‌های پرشیب‌شان دیده می‌شوند. برخی از آن‌ها با زنجیره‌ای از دهانه‌های کوچک مشاهده می‌شوند و حتی برخی هم مستقیم و بدون خم و چم هستند.

چگونه ماه را بگردیم؟

۱•  نقشه مناسب برای ماه‌گردی

هر کدام از این عوارض و قسمت‌های سطح ماه هنگامی برای شما شناخته و معنی‌دار می‌شوند که سعی کنید  نام و نوع آن‌ها را بدانید. برای انجام این کار به یک نقشه ماه و چراغ قوه مناسب نیاز دارید. برخی از کتاب‌های جامع نجوم، نقشه‌هایی کلی از ماه را در خود دارند که می‌توان از آن‌ها استفاده کرد. در غیر این‌صورت می‌توانید نقشه‌های جامع ماه را از بخش «محصولات آموزشی» ما تهیه کرده و استفاده کنید. اپلیکیشن‌های اندرویدی هم گزینه خوبی هستند، مانند Phase of the Moon.

۲•  حواس‌تان به تغییر جهت تصویر ماه باشد

اما هنگامی که از چشمی تلسکوپ به ماه نگاه می‌کنید، باید چند ترفند ساده و اساسی را برای جستجوی نام عوارض و شناسایی آن‌ها در تطبیق با نقشه‌های ماه بلد باشید. اکثر نقشه‌های ماه، آن را در حالت طبیعی که با چشم یا دوربین دوچشمی می‌بینیم نمایش می‌دهند، یعنی شمال در بالا، ‌جنوب پایین و شرق در راست قرار دارد. در حالی که باید به یک نکته زیرکانه در خصوص رصد با تلسکوپ توجه داشت.

بسیاری از تلسکوپ‌ها تصویر را وارونه (بالا- پایین) می‌کنند و بسیاری هم برعکس (چپ – راست، وارونه جانبی یا آینه‌ای) می‌کنند؛ و بعضی هم به هردو صورت آن را می‌چرخانند. این دو اثر به طور مستقل جهت‌های ماه را تغییر می‌دهند و شما باید با توجه به تلسکوپ خود و چشمی‌های آن بدانید که کدام حالت را ایجاد می‌کند؛ و بتوانید هر دو اثر را جداگانه برطرف کنید.

۳•  تلسکوپ من چگونه تصویر را می‌چرخاند؟

برای این‌که وضعیت تلسکوپ خود را بسنجید، کافی است هنگام روز آن را به یک سوژه زمینی نشانه روید و نوع تغییر جهت تصویر را در آن مشخص کنید. ترجیحا اگر این کار را با یک تابلوی تبلیغاتی که شامل متن مشخص باشد، انجام دهید راحت‌تر می‌توانید آن را تشخیص دهید. سپس هنگام رصد از پشت چشمی، می‌دانید که با توجه به نقشه‌هایی که از ماه در دست دارید، چگونه آن را در دست‌تان بچرخانید تا با آن‌چه مشاهده می‌کنید تطابق داشته باشد. یا در بعضی موارد باید بتوانید یک تصویر ذهنی درست برای خود تصور کنید تا عوارض سطح ماه را صحیح ودرست شناسایی کنید. توصیه می‌شود ضمن این‌که هر شب و در فازهای مختلف، به دنبال دهانه‌ها و عوارض کوچک هستید، شناسایی دریاها را تمرین و یادآوری کنید تا در مدت دو هفته، طرح کلی ماه کاملا برای‌تان آشنا شود.

نویسنده:محمد همایونی
29 فروردین 1396