مقارنه بزرگ: زیباترین مقارنه مشتری و زحل

نمایی که می‌توانیم از دریچه تلسکوپ از این زیباترین مقارنه‌ی بین سیارات ببینیم! (این عکس شبیه‌سازی است)

برخی از عکس‌ها و فیلم‌های زیبای ثبت شده از این مقارنه را در انتهای متن مشاهده کنید.

ستاره کریسمس

نمی‌دانم نام «ستاره کریسمس» از کجا و چگونه بر این پدیده گذاشته شده است! ولی می‌توان حدس زد که همانند اسم‌هایی همچون ابرماه گرگین یا ابرماه خونین آبی! و … ریشه در فرهنگ عمومی مردم در ناحیه‌ای خاص از کره زمین داشته باشد. یا شاید ارتباطی با ستاره اسطوره‌ای بیت‌اللحم در هنگام تولد حضرت مسیح (ع) داشته باشد. البته می‌توان با کمی جستجو در سایت‌های نجومی یا ویکی‌پدیا، سرنخ‌هایی از ریشه این نام‌گذاری پیدا کرد؛ کاری که من هنوز فرصتش را به دست نیاورده‌ام.

در این مطلب و این فرصت به توصیف این پدیده و آن‌چه که قابل مشاهده است می‌پردازم.

اتفاقی که در شامگاه دوشنبه ۱ دیماه ۱۳۹۹ (۲۱ دسامبر ۲۰۲۰) خواهد افتاد این است که مقارنه بسیار نزدیکی بین سیاره‌های مشتری و زحل اتفاق می‌افتد که می‌تواند برای ما صحنه بسیار زیبا و منحصر به فردی را به خصوص از درون یک تلسکوپ کوچک رقم بزند. در این شب دو سیاره از دید ساکنان کره زمین به کمترین فاصله ظاهری (جدایی زاویه‌ای) از هم می‌رسند. پدیده‌ای که می‌تواند برای علاقه‌مندان نجوم و آسمان شب، و رصدگرانِ شیفته آسمان، خیلی منحصر به فرد و هیجان‌انگیز باشد.

مقارنه چیست؟

اجازه دهید ابتدا کمی در مورد مقارنه (یا همنشینی conjunction ) و مفهوم آن توضیح دهیم و بعد به بررسی و توصیف این ستاره کریسمس بپردازیم.

همان‌طور که می‌دانیم، اجرام منظومه شمسی یعنی خورشید، ماه و سیاره‌ها (و البته دنباله‌دارها و سیارک‌ها هم همچنین) از دید ِ ما ساکنین کره زمین، به آرامی در حال حرکت و جابه‌جایی بین ستاره‌های آسمان شب می‌باشند. این جابه‌جایی کند و آرام است و مقدارش برای هر کدام از سیاره‌ها و ماه متفاوت است. کره ماه از همه سریعتر و سیاره‌های دورتر، آرام‌تر و کندتر جابه‌جا می‌شوند.

در این حرکت معمول و همیشگی ِ این اجسام؛ زمان‌هایی اتفاق می‌افتد که دو یا چند جرم از منظومه شمسی در کنار هم در آسمان دیده می‌شوند. به این پدیده ، مقارنه یا همنشینی گفته می‌شود. البته هنگامی که بیش از دو جرم منظومه شمسی در کنار هم دیده شوند؛ آن را اجتماع ِ آن‌ها می‌گویند. ولی همچنان هم می‌توان در دسته مقارنه‌ها آن‌ها را قرار داد.

دقت کنیم که مقارنه‌ها صرفا از زاویه دید ِ ما روی کره زمین هستند. در واقع اجرامی که در مقارنه قرار می‌گیرند، فاصله‌های بسیار زیادی در فضا از همدیگر دارند و ارتباط فیزیکی با هم ندارند.

ماه که از همه سریعتر حرکت می‌کند و در عرض چهار هفته، کره آسمان را یک‌بار می‌پیماید، در شب‌های مختلف از هر ماه، از کنار سیاره‌ها و خورشید عبور می‌کند و هر ماهه می‌توانیم شاهد مقارنه ماه با سیاره‌های مختلف باشیم.

ولی سیاره‌ها چون حرکت ِ خیلی آرام‌تری دارند، با فاصله‌های زمانی خیلی بیشتری (چندین سال) در کنار همدیگر دیده می‌شوند.

بنابراین مقارنه یا همنشینی سیاره‌ها یعنی زمانی که ما آن‌ها را در کنار هم مشاهده می‌کنیم؛ و البته حواس‌مان هست که سیاره‌ها در فاصله بسیار متفاوتی از ما قرار دارند، و فقط از آن جهت که از روی کره زمین تقریبا در یک امتداد دیده می‌شوند، آن‌ها را نزدیک هم (قرین  و همنشینِ یکدیگر) مشاهده می‌کنیم.

نکته جالب: این پدیده‌ی در یک امتداد دیدن ِ سیاره‌ها می‌تواند به قدری نزدیک اتفاق بیفتد که سیاره نزدیکتر برای لحظاتی از مقابل سیاره دورتر عبور کند. چون یکی از آن‌ها مخفی می‌شود به آن اختفا گفته می‌شود. که البته اختفای سیاره‌ها توسط همدیگر بسیار به ندرت اتفاق می‌افتد. ولی اختفای سیاره‌ها توسط قرص ماه خیلی رایج است و می‌توانیم در مدت عمرمان چندین اختفای سیاره‌ای توسط کره ماه را مشاهده کنیم.

خوشبختانه در این عصر و زمانه به لطف وجود نرم‌افزارهای نجومی دقیق، می‌توان زمان و مشخصات کامل این پدیده‌ها را محاسبه کرد؛ هم پدیده‌هایی که در سال‌های گذشته اتفاق افتاده و هم آن‌هایی که در آینده مشاهده خواهند شد.

اما این مقارنه که خیلی سر و صدا به‌پا کرده است را بیشتر بشناسیم:

مقارنه بزرگ بین دو سیاره بزرگ

سیاره‌های مشتری و زحل از ابتدای سال ۱۳۹۹ در آسمان در نزدیکی‌های هم‌دیگر در صورت فلکی قوس قرار داشتند و در حال حرکت آرام خود بین ستارگان بوده‌اند. زحل آرامتر حرکت می‌کند و مشتری اندکی سریعتر. مطابق قوانین و نوع حرکتی که سیاره‌ها در آسمان دارند، مشتری طی ماه‌های گذشته (و البته سال‌های قبل) از سمت غرب به زحل نزدیکتر می‌شد. این نزدیکتر شدن را از اوایل آبان امسال خیلی واضح‌تر می‌توانستیم مشاهده کنیم.

فاصله ظاهری این دو روز به روز کمتر می‌شود تا اینکه در نهایت شامگاه یکم دیماه ۱۳۹۹ (۲۱ دسامبر ۲۰۲۰)  آن‌ها را در نزدیکترین حالت ممکن مشاهده خواهیم کرد. در این زمان جدایی زاویه‌ای آن‌ها ۰٫۱ درجه خواهد بود. برای این‌که بتوانیم این مقدار را بهتر درک کنیم، می‌توانیم با قطر قرص ماه مقایسه کنیم که برابر نیم درجه است. به این ترتیب، جدایی این دو سیاره تقریبا یک پنجم قرص ماه خواهد بود. که واقعا فاصله بسیار نزدیکی است.

پس از این تاریخ، مشتری از زحل سبقت می‌گیرد و فاصله‌اش از آن به آرامی افزایش می‌یابد و طی ماه‌ها و سال‌های آینده همینطور از هم دورتر دیده می‌شوند. برای آن‌که ملاقات بعدی این دو سیاره را مشاهده کنیم باید حدود ۲۰ سال صبر کنیم!

واقعا جدایی ۰٫۱ درجه فوق‌العاده کوچک است و چه بسا نتوان در آن حالت، دو سیاره را با چشم غیرمسلح از هم تفکیک کرد! بلکه به صورت یک ستاره به نظرخواهند رسید. در این حالت، چون چشم ما همزمان نور دو سیاره را در یک نقطه دریافت می‌کند، احساس می‌کنیم که ستاره‌ای جدید با نورانیت مجموع آن‌دو در آسمان مشاهده می‌شود. شاید همزمانی این پدیده با روزهای جشن کریسمس موجب شده که نام ستاره کریسمس را بر آن گذارده باشند.

در این زمان فاصله این دو سیاره از زمین عبارتند از:

مشتری: ۸۸۶ میلیون کیلومتر

زحل: ۱۶۱۹ میلیون کیلومتر یا ۱٫۶۱۹ میلیارد کیلومتر

بنابراین دو سیاره در حدود ۷۳۳ میلیون کیلومتر از هم فاصله دارند!

چگونه ببینیم؟

مشتری و زحل چند ماهی است (از انتهای تابستان امسال) که پس از غروب خورشید، در سمت جنوب غربی آسمان به صورت یک زوج ستاره که یکی پرنور و دیگری کم‌نور است، در ساعت‌های ابتدایی شب مشاهده می‌شوند. از آن زمان تاکنون هرچه که این روزها و هفته‌ها گذشته‌اند، زمان غروب آن‌ها هم زودتر و زودتر شده است.

هم اکنون (روزهای پایانی آذرماه) برای دیدن آن‌ها کافی است اندکی (نیم ساعت) پس از غروب خورشید، به طرف جنوب غربی بایستیم؛ روشن‌ترین ستاره‌ای که در ارتفاع کمی از افق (حدود ۲۰ درجه) دیده می‌شود سیاره مشتری است. زحل هم در فاصله بسیار اندکی از آن و با نورانیت خیلی کمتر دیده می‌شود.

چون که بعد از غروب خورشید و با تاریک شدن آسمان؛ این دو سیاره در ارتفاع کمی از افق قرار دارند، باید به نکات زیر حواسمان باشد:

• زود غروب می‌کنند. حدود یک و نیم ساعت بعد از غروب خورشید، آن‌ها هم غروب می‌کنند.
• ممکن است آپارتمان، برج یا کوهی جلوی دیدن آن‌ها را بگیرد.
• ممکن است در غبار زیاد و آلودگی نوری شهر، که در نزدیکی افق بیشتر دیده می‌شوند؛ از دید ما پنهان شوند!

بنابراین برای دیدن آن‌ها، باید عجله کنیم و همان ساعتِ آغازین شب برایشان برنامه رصد بگذاریم. در مکانی مناسب باشیم که هم افق جنوب غربی باز داشته باشد و هم آلودگی غبار و نور بسیار کمی داشته باشد.

اما …!

هیجان‌بخش‌ترین قسمت این مقارنه، رصد و مشاهده آن با تلسکوپ است. چرا که می‌توانیم از داخل تلسکوپ، به صورت همزمان این دو سیاره را در کنار همدیگر مشاهده کنیم. این یعنی می‌توانیم قرص مشتری و چهار قمر بزرگ آن را در کنار قرص زحل و حلقه دلربایش؛ همزمان در میدان دید تلسکوپ مشاهده کنیم.

البته رصد و مشاهده این پدیده و دیدن همزمان آن‌ها در تلسکوپ محدود به شامگاه دوشنبه نیست، بلکه از سه شب قبل از آن و تا سه شب بعد از آن فاصله دو سیاره به قدری نزدیک هست که می‌توان از داخل چشمی‌های معمول تلسکوپ‌ها، هر دو را همزمان مشاهده کرد.

هیجان ماجرا هنگامی دوچندان می‌شود که بدانیم، دیدن چنین صحنه‌ای تقریبا دیگر در طول عمرمان امکان‌پذیر نخواهد بود!

 پس اگر دسترسی به تلسکوپ دارید، حتما از چند شب ِ قبل از مقارنه تا چند شب بعد از آن، هر شب به این دو سیاره نگاه کنید و ترکیب صحنه‌های زیبای این دو غول منظومه شمسی را نظاره‌گر باشید.

گالری عکس و فیلم

برخی از عکس‌ها و ویدئوهای زیبایی که افراد مختلف در سراسر جهان از این مقارنه زیبا گرفتند را در ادامه مشاهده می‌کنیم.

روی عکس‌ها کلیک کنید تا در اندازه بزرگ مشاهده کنید.

عکس از: عقیله الحلواچی ـ بحرین

عکس از: مجید الهی ـ قوچان

عکس از: مجید الهی ـ قوچان

عکس از: مهدی رحیمی ـ دولت‌آباد اصفهان

عکس از: اشکان عارفی ـ شیراز

عکس از: بابک تفرشی ـ بوستون امریکا

عکس از: بابک تفرشی ـ بوستون امریکا

عکس از: اولدوز کبود ـ بندر شرفخانه

عکس از: اولدوز کبود ـ بندر شرفخانه

عکس از: اولدوز کبود ـ سه عکس در سه شب

عکس از: طاها قوچکانلو ـ کنیا

عکس از: طاها قوچکانلو ـ کنیا

عکس از: حسن ایلخانی ـ ایران

عکس از: امیرحسین ابوالفتح ـ کرج

عکس از: علی متین‌فر

عکس از: علی متین‌فر ـ خور و بیابانک

عکس از: سیدعلی تفرشی ـ اهواز

عکس از: امید غیاث‌الدین ـ ایران

عکس از: محمد حیاتی ـ هرمزگان

عکس از: محمد حیاتی ـ هرمزگان

عکس از: Rami Ammoun ـ ویرجینیا امریکا

عکس از: جیسون گنزل

برخی از ویدئوهای ثبت شده

نویسنده: محمد همایونی