طولانی ترین ماه گرفتگی یا خسوف قرن ۲۱

آسمانِ شب و پدیده‌های آن همواره برای ما انسان‌ها و خصوصا آن‌ها که کنجکاوی زیادی دارند، صحنه خلق پدیده‌های شگرف و زیبا بوده است. در بین همه پدیده‌های نجومی، گرفت‌ها را می‌توان از جمله زیباترین‌شان برشمرد. ماه گرفتگی یا خسوف هرچند که در رتبه دوم از لحاظ جذابیت و هیجان قرار می‌گیرد، اما همواره می‌تواند چشمانِ مشتاق و کنجاو انسان‌ها را به سوی خود جلب کند.

شامگاه جمعه ۵ مرداد ۱۳۹۷ شاهد ماه گرفتگی کاملی هستیم که طبق اطلاعات بیان شده، طولانی‌ترین خسوف قرن ۲۱ میلادی هم هست. خوشبختانه این ماه گرفتگی با شرایطی اتفاق می‌افتد که می‌توان تمام مراحل آن را از ایران و کشورهای اطرافش مشاهده کرد؛ و نکته مهمش این‌که پس از آن‌که ماه مراحل گرفت را طی می‌کند تا کاملا در سایه زمین قرار بگیرد، به مدت ۱۰۳ دقیقه در سایه زمین خواهد ماند. همین ۱۰۳ دقیقه آن را طولانی‌ترین خسوف قرن قرار داده است.

ماه گرفتگی چگونه اتفاق می‌افتد؟

خسوف یا ماه گرفتگی هنگامی اتفاق می‌افتد که زمین بین ماه و خورشید قرار بگیرد و از قضا موقعیت مداریِ ماه هم طوری باشد که بتواند وارد سایه زمین شود و آرام آرام رُخ در نقاب سایه تیره زمین، پنهان کند. از آن جهت که زمین باید بین خورشید و ماه باشد، بنابراین همیشه ماه گرفتگی‌ها هنگام ماهِ بدر یا ماه کامل اتفاق می‌افتند.

البته سوال مهمی ممکن است در ذهن ما ایجاد شود که پس چرا در وسط هر ماه قمری که ماه به صورت کامل است، شاهد ماه گرفتگی نیستیم؟ علت آن خیلی ساده است، در بیشتر زمان‌ها ماه از بالا یا پایین سایه زمین عبور می‌کند و وارد سایه نخواهد شد. دلیلش هم این است که مدار ماه به گِرد زمین یک زاویه حدود ۵ درجه‌ای با صفحه مداری زمین می‌سازد و همین زاویه باعث می‌شود در بیشتر مواقع ماه از سایه زمین فرار کند.

زمان بندی مراحل مختلف گرفتِ ماه در شامگاه ۵ مرداد ۱۳۹۷ در ایران:

انواع ماه گرفتگی

ماه گرفتگی‌ها را در سه نوع می‌توان دسته بندی کرد:

• خسوف نیم‌سایه‌ای
• خسوف جزئی
• خسوف کلی

هرگاه ماه وارد نیم‌سایه زمین شود، به آن خسوف نیم‌سایه‌ای گفته می‌شود که در این حالت، فقط می‌توان شاهد کاهش بسیار جزئی در نورانیت ماه بود. (سایه و نیم‌سایه در ویدئوی موجود در این صفحه توضیح داده شده است.) ماه گرفتگی جزئی حالتی است که قسمتی از سطح ماه وارد سایه زمین شده است و در خسوف کلّی هم همه سطح آن داخل سایه زمین شده و نوری به صورت مستقیم از خورشید به آن نمی‌تابد.

هرگاه یک ماه گرفتگی کلی اتفاق بیافتد، دو نوع دیگر را هم در مراحل خودش دارد، ولی دو نوع اول می‌توانند به صورت مجزا هم اتفاق بیافتند. اتفاقا در هر نقطه از کره زمین تعداد خسوف‌های جزئی و نیم‌سایه‌ای را بیش از نوع کلّی می‌توان مشاهده کرد.

در ویدئوی زیر برنامه زمان‌بندی مراحل ماه گرفتگی ۵ مرداد ۱۳۹۷ توضیح داده شده است:

رنگ ماه در گرفت کلّی

یکی از ویژگی‌های بارزی که در ماه گرفتگی‌های کلی می‌توان دید، رنگ ماه است هنگامی که به صورت کامل وارد سایه زمین می‌شود. برخلاف تصور عمومی که انتظار می‌رود ماهِ در سایه کاملا تاریک و سیاه شده باشد، ولی با روشنایی خفیف و به رنگ‌هایی نزدیک قرمز تیره یا نارنجی تیره یا مسّی مشاهده می‌شود.

علت این‌که چرا ماه کاملا تاریک و مخفی نمی‌شود شکست و پراکندگی نور خورشید در جوّ زمین است. زیرا این شکست و پراکندگی باعث می‌شود که برخی از پرتوهای نور خورشید ضمن عبور از جوّ اطراف زمین، تغییر مسیر داده و به داخل سایه تاریک زمین نفوذ کرده ونهایتا به سطح ماه برسند تا موجب روشنایی خفیف آن شوند.

اما علت رنگ قرمزِ تیره آن، این است که میزان پراکندگی نور در جوّ زمین برای طول موج‌های آبی و سفیدِ موجود در نور خورشید بسیار بیشتر از مقدار آن برای رنگ‌های قرمز و نارنجی است؛ لذا این رنگ‌ها توسط جوّ زمین از نور خورشید جدا شده و فقط ته‌مانده قرمز نور خورشید هست که از جوّ خارج شده و مقداری از آن‌ها به سطح ماه می‌رسند.

مطلب مهم این‌که تجربیات نشان داده که میزان ذراتِ موجود در لایه‌های بالایی جوّ زمین تأثیر بسیار زیادی در رنگ ماه و میزان تیرگی آن دارند. که هرچه این ذرات بیشتر باشند، ماه در سایه زمین تیره‌تر هم دیده خواهد شد. و نکته جالب این‌که میزان این ذرات در لایه‌های بالایی جوّ زمین وابستگی زیادی به فعالیت‌های آتشفشانی در ماه‌های قبل از خسوف دارند.

البته از طرفی هرچه هم نفوذ ماه به مرکز سایه زمین بیشتر باشد، میزان تیرگی آن هم بیشتر خواهد بود.

اما چرا طولانی‌ترین ماه گرفتگی قرن؟

همانگونه که در تصویر زمان بندی مراحل مختلف خسوف جمعه ۵ مرداد ۱۳۹۷ مشاهده می‌شود، ماه تقریبا از مرکز سایه زمین عبور خواهد کرد. این موضوع یعنی زمان نسبتا زیادی را در سایه زمین به صورت گرفتّ کامل تجربه خواهد کرد. این زمان برای این خسوف برابر ۱۰۳ دقیقه است که واقعا زمان زیادی است. از طرفی براساس محاسبات و پیش بینی‌های انجام شده، تا ۸۷ سال دیگر ماه گرفتگی کاملی اتفاق نمی‌افتد که زمان گرفت کاملِ آن بیش از ۱۰۰ دقیقه باشد. همین موضوع تمایز خسوف جمعه ۵ مرداد ۱۳۹۷ را بسیار برجسته می‌کند.

به امید آن‌که همه دوستداران زیبایی‌ها طبیعت و عظمت‌های آفرینش، این خسوف زیبا را مشاهده و رصد کنند و با دیدن یکی دیگر از آیات الهی، تصدیق کنند که این جهان مکان زیباتری برای زندگی است!

نویسنده: محمد همایونی