کشف یکی از نخستین فراخورشیدی‌ها
نخستین عکس مستقیم از سیارات فراخورشیدی در یک منظومه چند سیاره‌ای با یک ستاره خورشیدگون!
کشف یکی از نخستین فراخورشیدی‌ها
همانطور که اکثر تصاویر نجومی و کیهانی بسیار زیبا و هیجان‌انگیز هستند، برخی از آن‌ها هم بسیار نادر و منحصر به فردند، و برخی هم از آن جهت که جزء نخستین‌های خود هستند بسیار مورد توجه قرار می‌گیرند.
کاملا به یاد دارم که در دوران دانشجویی اصلا حرف و نقلی از سیاره‌های خارج از منظومه شمسی و فراخورشیدی‌ها نبود. بلکه صرفا اشاره‌ای می‌شد که احتمالا چنین سیاره‌هایی وجود دارند و باید منتظر بمانیم تا در آینده چه پیشرفت‌هایی و اکتشافاتی در مورد آن‌ها اتفاق خواهد افتاد.
به عبارتی خیلی به ذهن‌مان نمی‌رسید که به زودی شاهد کشف و دیدن سیاره‌هایی هستیم که در دوردست‌های راه‌شیری در حال گردش به دور خورشیدهای خودشان هستند. ولی این اتفاق به سرعت در سال‌های اخیر افتاد، آن هم به تعداد بسیار زیاد؛ به نحوی که در واقع الان در دوره‌ای به سر می‌بریم که یکی از طلایه‌داران اکتشافات و پژوهش‌های نجومی، همین بحث منظومه‌ها و سیاره‌های فراخورشیدی است.
به عنوان مثال همین چند هفته قبل (اکنون ابتدای مرداد ۱۳۹۹ است) بود که از همین تلسکوپ و ابزار، تصویری خیره‌کننده از سیاره‌های تازه متولد شده منتشر شد. و اکنون با استفاده از تلسکوپ و ابزاری مشابه، نخستین تصویر از دو سیاره‌ای که در حال گردش به دور یک ستاره خورشیدگون هستند، ثبت شده است.
هرچند که تاکنون بیش از ۴۰۰۰ سیاره فراخورشیدی کشف شده است، ولی از تعداد بسیار اندکی از آن‌ها تصویر مستقیم ثبت شده است. اکتشاف اغلب آن‌ها به وسیله روش‌های غیرمستقیم است که اصلا خود سیاره قابل مشاهده نیست. ولی در بین همان موارد نادری که تصویر مستقیم از سیاره ثبت شده است، تاکنون موردی نبوده که بیش از یک سیاره به دور یک ستاره‌ای که همانند خورشید است، مشاهده شده باشند.
در واقع اخترشناسان با کمک ابزار قدرتمند SPHERE موجود بر یکی از تلسکوپ‌های VLT توانسته‌اند تصویری واضح از حضور دو سیاره‌ای که در حال گردش به دور یک ستاره خورشیدگون (sun-like) هستند، ثبت کنند.
این ستاره که با نام TYC 8998-760-1 شناخته می‌شود در فاصله ۳۰۰ سال نوری از زمین در امتداد صورت فلکی جنوبی مگس قرار دارد و فقط ۱۷ میلیون سال از عمر آن می‌گذرد. همین سن جوان آن یکی از ویژگی‌های منحصر به فردش است که باعث می‌شود اخترشناسان توجه ویژه‌ای به این منظومه داشته باشند. چرا که این کشف می‌تواند تصویری از دوران اولیه تشکیل منظومه شمسی خودمان را بدهد.
دو سیاره مشاهده شده، از نوع سیارات غول گازی هستند که در فاصله دوری از ستاره مادرشان قرار دارند. سیاره‌هایی همچون مشتری و زحل خودمان، البته بسیار بزرگتر از آن‌ها! سیاره بزرگتر که ۱۴ برابر مشتری جرم دارد، در فاصله ۱۶۰ AU و سیاره دوم با ۶ برابر جرم مشتری در فاصله ۳۲۰ AU از خورشیدشان قرار گرفته‌اند.
اهمیت بالای این کشف و این تصویربرداری در این است که ستاره این منظومه نه تنها هم جرم خورشید است بلکه با عمر بسیار کوتاهش در دوران نوجوانی خودش به‌سر می‌برد. به گفته اخترشناسان این پژوهش، در حال نگاه کردن به یک نسخه بسیار جوان از خورشید هستند.
اهمیت چنین منظومه‌هایی هنگامی دوچندان می‌شود که بدانیم چه بسا تلسکوپ‌های غول‌پیکری که در آینده نزدیک شروع به کار کنند، بتوانند سیارات کوچکتر احتمالی در آن را هم مشاهده کنند. و البته منظومه‌های دیگر را هم کشف کنند.
تهیه این عکس عالی مدیون ابزار بسیار دقیق SPHERE است که به وسیله قطعه‌ای به نام تاج‌نگار، نور شدید ستاره را حذف میکند تا نور ضعیف و خفیف سیاره‌ها آشکار شوند. البته جوان و داغ بودن این سیاره‌ها عظیم هم موجب شده که درخشش بالایی داشته باشند و بتوانند در تلسکوپ‌های اخترشناسان ظاهر شوند.
سیاره‌های غول گازی، یا مشتری‌گون‌ها سیاره‌هایی هستند که اندازه بسیار بزرگی نسبت به زمین دارند و بر خلاف سیاره‌های کوچکی همچون زمین و زهره و مریخ که از خاک و سنگ تشکیل شده‌اند؛ از گاز ساخته شده‌اند.
تلسکوپ‌های VLT مجموعه ۴ تلسکوپ بسیار بزرگ با قطر آینه ۸٫۲ متر هستند که در کنار همدیگر بر فراز قله پارانال در صحرای آتاکامای شیلی نصب شده‌اند. این تلسکوپ‌ها متعلق به رصدخانه جنوبی اروپا هستند که هر کدام با تجهیزات جانبی منحصر به فردی فعالیت می‌کنند. این ۴ تلسکوپ می‌توانند هم به صورت جداگانه و هم به صورت هماهنگ و گروهی از اجرام کیهانی تصویربرداری کنند.
AU یا واحد نجومی، یکی از واحدهای اندازه‌گیری فاصله‌های نجومی است که برای بیان فاصله‌های کوچکی که داخل منظومه‌های سیاره‌ای یا سیستم‌های ستاره‌ای دو و چندگانه؛ استفاده می‌شود. اندازه آن برابر با میانگین فاصله زمین تا خورشید است که تقریبا برابر با ۱۵۰ میلیون کیلومتر است.
نویسنده: محمد همایونی
منبع: ESO.org
