بخش تاریک ماه چرا تاریک است؟
ابرها داشتند ماه را پنهان می‌کردند و هنوز چشمی تلسکوپ را نیافته بودم. اما من سریعتر از ابرها بودم و توانستم ماه را به علی نشان دهم. ماه شب چهارم بود. دهانه‌ها به خوبی خودشان را نشان می‌دادند. بخش تاریک ماه هم به خوبی قابل تشخیص بود. زمین‌تاب به قدر کافی آن‌را روشن کرده که علی هم با تجربه‌ی کمش بتواند آن‌را تشخیص دهد.
علی گفت تاریکی این قسمت به خاطر سایه‌ی زمین است که بر ماه افتاده. سعی کردم که در آن هوای سرد کمی برایش توضیح دهم تا دقیق‌تر بداند علت آن تاریکی، سایه‌ی زمین نیست و مربوط به شب و روز در خود ماه است.
این تصور علی از وجود سایه‌ی زمین بر سطح ماه، باور تعداد زیادی از مردم است. این باور عوامانه بر این حکایت میکند که سایه زمین موجب می‌شود هر شب بخشی از ماه تاریک باشد و ماه را به صورت هلال در حالت‌های مختلف ببینیم.
اما نه! چنین نیست.
می‌دانیم که افتادن سایه‌ی زمین بر ماه فقط در زمان‌های خاص ماه‌گرفتگی (خسوف) اتفاق می‌افتد. اتفاقن در این هنگام، ماه کامل است و فقط در عرض چند ساعت ماه وارد سایه‌ی زمین شده و از آن خارج می‌شود.
پس بخش تاریک ماه که شب به شب هم تغییر میکند، از چه جهت تاریک است؟
پاسخ خیلی ساده است: خورشید بر این بخش از کره‌ی ماه نمی‌تابد. یا هنوز بر آن طلوع نکرده، یا غروب کرده است.
در حقیقت، بخش تاریک قرص ماه سرزمین‌هایی است که برایشان شب است. قسمت روشن آن هم سرزمین‌هایی است که روز را تجربه می‌کنند.
آن نوار باریکی هم که در مرز بین این دو بخش است، مکان‌هایی است که در حال تجربه کردن طلوع یا غروب خورشیدند. نام این ناحیه را سایه‌مرز (Terminator) گفته‌اند. در عکس زیر هر سه ناحیه به روشنی آشکار هستند.
در دو هفته‌ی اول ِ هر ماه قمری یعنی شب‌های قبل از ماه کامل، خورشید در حال طلوع بر فراز سایه‌مرز است. خورشید به آرامی در این مدت از شب ِ اول ماه تا زمانی که ماه کامل شود، برفراز این نیمکره از ماه که به سوی زمین است طلوع میکند. در نتیجه شب به شب، بخش روشن ماه بزرگ و بزرگتر می‌شود تا کامل شود.
در دو هفته بعدی یعنی بعد از کامل شدن ماه؛ غروب خورشید در سایه‌مرز تجربه می‌شود. آرام آرام خورشید بر سطح این سوی ماه غروب میکند و این سرزمین‌ها وارد شب می‌شوند. قرص کامل ماه هم کوچک و کوچک می‌شود. به نیمه می‌رسد، و در شب‌های پایانی ماه قمری به صورت هلال پایانی در صبحگاه قبل از طلوع خورشید دیده می‌شود.
این نکته را به خاطر داشته باشیم: شبانه‌روز ماه نسبت به شبانه‌روز زمین بسیار طولانی است. حدود 27 شبانه‌روز زمینی طول می‌کشد تا کره‌ی ماه یک چرخش را کامل کند. این کندی چرخش باعث می‌شود طلوع و غروب خورشید بر سطح آن هم بسیار آرام‌تر از زمین انجام شود.
نتیجه‌اش این می‌شود که برای هر نقطه از سطح ماه، حدود دو هفته طول می کشد تا یک روز را از سر بگذراند، و همین مقدار هم برای شب‌اش سپری می‌شود.
بنابراین از این پس هرگاه به ماه نگاه می‌کنیم حواس‌مان هست که قسمت‌های روشن آن روز است و آن بخش تاریکش که دیده نمی‌شود، شب است و تاریک.
زمین‌تاب چیست؟
روشنایی اندکی است که در اثر بازتاب نور خورشید از سطح زمین در فضا منتشر می‌شود و بخش تاریک ماه را به مقدار ناچیز روشن میکند. اثر زمین‌تاب بر بخش تاریک ماه به هنگامی که ماه به صورت هلال است، قوی‌تر دیده می‌شود.
در این عکس هلال ماه صبحگاهی را اندکی قبل از طلوع خورشید در کنار برج‌های خارون نجف‌آباد ثبت کرده‌ام. قسمت تاریک ماه که از نور زمین‌تاب روشن شده است با یک خاکستری خفیف از آسمان قابل تشخیص است.
محمد همایونی
14 دی 1401
سلام آقای همایونی
بسیار عالی هم لذت بردم از خواندن مقاله و هم اطلاعات تازه‌ای رو گرفتم.
لطفاً توضیح کاملتری درباره یک شبانه روز در ماه که ۲۷ روز طول می‌کشد بفرمایید. و اینکه برای ما در زمین چطور قابل ادراک است؟
درود بر خانم فربد عزیز.
زنده باشید، خدا را شکر.
تشکر از پرسش مناسبی که بیان کردید. در مقاله‌ی نیمه‌ی پنهان ماه! این موضوع هم بررسی شده است.
اما برای ما که از زمین نگاه می‌کنیم، فقط می‌بینیم که همیشه یک روی ماه به سوی زمین است و نور خورشید به آرامی در مدت دو هفته این روی ماه را روشن میکند. سپس در دو هفته‌ی بعدی هم از روی این سمت ماه کنار می‌رود.
این اتفاق چون به کندی می‌افتد، درک آن برایمان ساده نیست.
بسیار عالی
درود برشما. امیدوارم دیگر مطالب هم برایتان خوب و جذاب باشند.
چه قدر جالب بود.
حتما باید سر فرصت همه مطالب سایتتون رو بخونم.
درود برشما خانم روئین تن عزیز.
امیدوارم که برای شما ارزشمند و موثر باشد.
سلام جناب همایونی بزرگوار
بسیار مقاله جالب و آموزنده ای بود.
لذت بردم، با این مقاله نگاهم به ماه زیباتر شد.
مانا باشید بزرگوار
سلام و درود خانم زمانلو ی عزیز.
خوش آمدید به سایت ستاره‌شناس. بسیار خوشحالم که این مطلب برای شما ارزشمند بوده است.
زنده و پاینده باشید.
در ضمن از مشاهده وبلاگ شما بسیار خوشحال شدم، تبریک به شما.
سلام و عرض احترام
یه سوال دارم لطفا جوابم رو بدین
اگه زمین گرده!!! چرا آدمایی که در قسمت پایینی زمین زندگی میکنن حالت وارونه ندارن ینی پاهاشون رو زمین باشه و سرهاشون رو به پایین اگه زمین جاذبه داره پس باید اینطوری باشه.. لطفا راهنماییم کنید
سلام علی‌آقای عزیز.
یا شما سوال‌تون رو درست ننوشته‌اید یا من متوجه این نوشته نمی‌شوم.
ولی چیزی که می‌فهمم این است: زمین گرد است، و طرف بالا و پایین هم ندارد. هرکسی در هر سمت کره که باشد، آن طرف را طرف بالا تصور میکند و طرف مقابل را پایین. چپ و راست هم ندارد. کره، متقارن است و هیچکدام از طرف‌های آن ارجحیت به طرف دیگر ندارد. ولی چون ما به سمتی که هستیم عادت کرده‌ایم، تصور می‌کنیم در طرف دیگر باید اوضاع عجیب و غریب باشد.
نکته: جاذبه‌ی زمین باعث نمی‌شود سر آدم‌ها با پاهاشون جابه‌جا شود.
و نکته آخر: بی‌گمان زمین گرد است و امیدوارم در دام زمین‌تخت‌گرایان نیفتاده باشید. مگر آن‌که خودتان جزو اینان باشید، که دیگر حرفی برای گفتن باقی نمی‌ماند.
سلام و عرض ادب استاد ،خسته نباشید
سوالی دارم،چرا در اوایل صبح ماه دیده میشه؟ و اینکه ماه طلوع و غروب داره؟
سلام بر حلمای عزیز.
ابتدا سوال دوم: ماه هم همچون هر جسم آسمانی دیگر، طلوع و غروب دارد، زیرا زمین در حال چرخش شبانه‌روزی به دور خودش است.
سوال اول: برای اینکه پاسخ این سوال را به درستی متوجه شوید، باید در چهار هفته (یعنی یک ماه قمری) هر شب موقعیت ماه را در آسمان زیرنظر داشته باشید. اما پاسخ کوتاه آن: ماه در حال گردش به دور زمین در مدت چهار هفته است. از طرفی از هر جسم آسمانی دیگر هم به زمین نزدیک‌تر است. بنابراین، به صورت دائمی و خیلی آرام در حال حرکت در زمینه‌ی آسمان است. اگر بتوانید با دقت بسیار بالا هر شب در مدتی که ماه در آسمان است، موقعیت آن‌را نسبت به ستارگان آسمان زیرنظر بگیرید، این جابه‌جایی را نسبت به ستاره‌ها مشاهده خواهید کرد. اما نتیجه‌ی آن این است که هر شب ماه نسبت به شب قبلش حدود 12 درجه جابه‌جا می‌شود. همین موضوع باعث می‌شود زمانی که ماه طلوع و غروب میکند، نسبت به شب‌های بعد، و بعد و شب‌های بعدتر تغییر کند.
نتیجه‌اش این خواهد بود: در شب‌های آغازین یک ماه قمری ماه در ابتدای شب در آسمان دیده می‌شود. در میانه‌ی ماه قمری، ماه در تمام طول شب در آسمان باشد و در شب‌های پایانی ماه قمری ماه در سحرگاه طلوع کند. و به همین صورت، برخی مواقع ماه را به هنگام روز هم در آسمان خواهیم دید. مثلن الان که به هفته‌ی پایانی ماه قمری نزدیک می‌شویم، ماه را به هنگام صبح در آسمان می‌بینیم.
قرار بود خیلی کوتاه پاسخ دهم، اما به درازا کشید 🙂
موفق باشید.
سلام استاد عزیز، آقای همایونی بسیار عزیز
امشب بطور ناگهانی این مطلب از سایتتون رو خوندم .من همیشه تو درک این موضوع مشکل داشتم ولی الان با خواندن این توضیحات کامل و عالی شما موضوع برام جا افتاد.
مثل همیشه عالی هستید و باور کنید انسانهایی مثل شما جهان را جایی بهتر برای زندگی می کنند.
سلام بر مریم عزیز.
خواهش می‌کنم، لطف شماست.
خدا رو شکر که تونستید موضوع رو متوجه شوید. زنده باشید.