بخش تاریک ماه چرا تاریک است؟

ابرها داشتند ماه را پنهان می‌کردند و هنوز چشمی تلسکوپ را نیافته بودم. اما من سریعتر از ابرها بودم و توانستم ماه را به علی نشان دهم. ماه شب چهارم بود. دهانه‌ها به خوبی خودشان را نشان می‌دادند. بخش تاریک ماه هم به خوبی قابل تشخیص بود. زمین‌تاب به قدر کافی آن‌را روشن کرده که علی هم با تجربه‌ی کمش بتواند آن‌را تشخیص دهد.

علی گفت تاریکی این قسمت به خاطر سایه‌ی زمین است که بر ماه افتاده. سعی کردم که در آن هوای سرد کمی برایش توضیح دهم تا دقیق‌تر بداند علت آن تاریکی، سایه‌ی زمین نیست و مربوط به شب و روز در خود ماه است.

این تصور علی از وجود سایه‌ی زمین بر سطح ماه، باور تعداد زیادی از مردم است. این باور عوامانه بر این حکایت می‌کند که سایه زمین موجب می‌شود هر شب بخشی از ماه تاریک باشد و ماه را به صورت هلال در حالت‌های مختلف ببینیم.

اما نه! چنین نیست.

می‌دانیم که افتادن سایه‌ی زمین بر ماه فقط در زمان‌های خاص ماه‌گرفتگی (خسوف) اتفاق می‌افتد. اتفاقن در این هنگام، ماه کامل است و فقط در عرض چند ساعت ماه وارد سایه‌ی زمین شده و از آن خارج می‌شود.

پس بخش تاریک ماه که شب به شب هم تغییر می‌کند، از چه جهت تاریک است؟

پاسخ خیلی ساده است: خورشید بر این بخش از کره‌ی ماه نمی‌تابد. یا هنوز بر آن طلوع نکرده، یا غروب کرده است.

در حقیقت، بخش تاریک قرص ماه سرزمین‌هایی است که برایشان شب است. قسمت روشن آن هم سرزمین‌هایی است که روز را تجربه می‌کنند.

آن نوار باریکی هم که در مرز بین این دو بخش است، مکان‌هایی است که در حال تجربه کردن طلوع یا غروب خورشیدند. نام این ناحیه را سایه‌مرز (Terminator) گفته‌اند. در عکس زیر هر سه ناحیه به روشنی آشکار هستند.

در دو هفته‌ی اول ِ هر ماه قمری یعنی شب‌های قبل از ماه کامل، خورشید در حال طلوع بر فراز سایه‌مرز است. خورشید به آرامی در این مدت از شب ِ اول ماه تا زمانی که ماه کامل شود، برفراز این نیمکره از ماه که به سوی زمین است طلوع می‌کند. در نتیجه شب به شب، بخش روشن ماه بزرگ و بزرگتر می‌شود تا کامل شود.

در دو هفته بعدی یعنی بعد از کامل شدن ماه؛ غروب خورشید در سایه‌مرز تجربه می‌شود. آرام آرام خورشید بر سطح این سوی ماه غروب می‌کند و این سرزمین‌ها وارد شب می‌شوند. قرص کامل ماه هم کوچک و کوچک می‌شود. به نیمه می‌رسد، و در شب‌های پایانی ماه قمری به صورت هلال پایانی در صبحگاه قبل از طلوع خورشید دیده می‌شود.

این نکته را به خاطر داشته باشیم: شبانه‌روز ماه نسبت به شبانه‌روز زمین بسیار طولانی است. حدود 27 شبانه‌روز زمینی طول می‌کشد تا کره‌ی ماه یک چرخش را کامل کند. این کندی چرخش باعث می‌شود طلوع و غروب خورشید بر سطح آن هم بسیار آرام‌تر از زمین انجام شود.

نتیجه‌اش این می‌شود که برای هر نقطه از سطح ماه، حدود دو هفته طول می کشد تا یک روز را از سر بگذراند، و همین مقدار هم برای شب‌اش سپری می‌شود.

بنابراین از این پس هرگاه به ماه نگاه می‌کنیم حواس‌مان هست که قسمت‌های روشن آن روز است و آن بخش تاریکش که دیده نمی‌شود، شب است و تاریک.

زمین‌تاب چیست؟

روشنایی اندکی است که در اثر بازتاب نور خورشید از سطح زمین در فضا منتشر می‌شود و بخش تاریک ماه را به مقدار ناچیز روشن می‌کند. اثر زمین‌تاب بر بخش تاریک ماه به هنگامی که ماه به صورت هلال است، قوی‌تر دیده می‌شود.

در این عکس هلال ماه صبحگاهی را اندکی قبل از طلوع خورشید در کنار برج‌های خارون نجف‌آباد ثبت کرده‌ام. قسمت تاریک ماه که از نور زمین‌تاب روشن شده است با یک خاکستری خفیف از آسمان قابل تشخیص است.

محمد همایونی
14 دی 1401