از نیمه‌ی پنهان ماه چه خبر؟

ماه، مهمان درخشان آسمان زمین است که چهره‌ی خود را در صورت‌های مختلف به ما نشان می‌دهد. این صورت‌های مختلف را که شامل وضعیت‌های هلالیِ باریک و ضخیم، نیم‌دایره، و  قرصِ ناقص و کامل می‌شوند فازها یا اهلّة ماه می‌نامند. اگر ماه را در شب‌های مختلف نگاه کنیم، متوجه می‌شویم همیشه در حال دیدن یک روی ماه هستیم. یک روی آن به سمت ماست و آن سوی دیگر ماه را هیچ وقت نمی‌بینیم!

همیشه یک روی ماه را می‌بینیم

توصیه می‌کنم که برای شب‌های مختلف ماه را زیرنظر داشته باشید تا چگونگی تغییر این حالت‌های (شکل‌های) ماه را بهتر متوجه شوید. اگر ضمن انجام این رصد ساده، دقت بیشتری در آن‌چه بر سطح ماه می‌بینید داشته باشید؛ متوجه می‌شوید نقش‌هایی را که بر سطح روشنِ ماه می‌بینید در طول شب‌های مختلف یکسان است و تغییری نمی‌کنند.

منظور از این نقش‌های سطح ماه، قسمت‌های تیره و روشنِ آن است. البته اگر از یک دوربین دوچشمی (شکاری) یا تلسکوپ برای دیدن ماه استفاده کنید، جزئیاتِ بیشتر و دقیق‌تری نظیر دهانه‌های برخوردی و رشته کوه‌ها را می‌بینید. وقتی ماه را چند شب با دقت نگاه کنید به وضوح می‌بینیم که این طرح و نقش‌ها بدون تغییرند و فقط آن وضعیت هلالی ماه است که دچار تغییر منظمی می‌شود.

جالب این‌که از هرکجای کره‌ی زمین که ماه را زیرنظر بگیریم همین وضعیت بالا را تجربه خواهیم کرد. ممکن است در نگاه اول بگوییم ماه حرکتی به دور خودش ندارد که این‌چنین آن را می‌بینیم. اما موضوع به این سادگی نیست. هرچند علت آن بسیار ساده است!

حتمن این سوال ایجاد می‌شود که چرا چنین است و چرا آن سوی ماه را نمی‌توانیم ببینیم.

چرا فقط یک روی ماه را می‌بینیم؟

با اطمینان می‌توان گفت که اگر ماه به دور خودش نمی‌چرخید و فقط گردش به دور زمین را داشت؛ در مدت یک دور گردشش به دورِ زمین و جابه‌جایی آن در اطراف زمین، آرام‌آرام همه سوی آن به سمت زمین قرار می‌گرفت و قابل دیدن می‌شد. پس علت این پدیده، نبودنِ چرخش ماه به دورِ خودش نیست.

کمی دقیق‌تر حرکت‌های ماه را بررسی کنیم:

1. گردش ماه به دورِ زمین (حرکت انتقالی): کره‌ی ماه در مدت 27.32 روز (تقریبا 27 و یک سوم) یک دور کامل را به گرد زمین در فضا می‌گردد.
2. چرخش ماه به دور خودش (حرکت وضعی): ماه در مدت 27.32 روز یک بار به دورِ خودش می‌چرخد!
3. جهت هر دو حرکت بالا با هم یکی است.

یعنی در همان مدتی که ماه به دور خودش می‌چرخد، یک دور کامل هم به گِرد زمین می‌گردد. و البته نکته‌ای مهم این‌که جهت هر دو چرخش هم با هم یکی است!

اگر با کمی دقت بتوانیم این دو حرکت را تجسم کنیم، متوجه می‌شویم که هنگامی که ماه مقداری در مسیرش به دور زمین جابه‌جا می‌شود (از نظر زاویه نه مسافت) درست به مقدار همان زاویه هم  به دور خودش چرخیده است. نتیجه‌ی این دو حرکتِ هماهنگ این است که از نگاه زمین، چرخش ماه به دور خودش خنثی می‌شود و همواره یک روی ماه از زمین دیده می‌شود.

در ویدئوی کوتاه زیر که قسمتی است از جلسه چهارمِ دوره آنلاین منظومه شمسی؛ این موضوع توضیح داده شده است:

برای این‌که این موضوع را بهتر درک کنیم، باید تصور کنیم که اگر جهت این دو چرخش برخلاف هم بود، آن وقت دیگر چنین وضعیتی اتفاق نمی‌افتاد. بلکه به سرعت می‌توانستیم قسمت‌های پشتی ماه را هم ببینیم.

بنابراین خیلی ساده و راحت می‌توان بیان کرد که علتِ دیده شدنِ فقط یک طرف کره‌ی ماه، همزمانیِ مدت گردش آن به دور زمین با مدت چرخش آن به دور خودش است. به این پدیده «قفل شدگی مداری» هم گفته می‌شود.

سه نکته در این مورد

بیشتر دانشجویان دوره‌های آموزشی نجوم در تجسم این وضعیت دچار مشکل می‌شوند. زمانی که کلاس حضوری برگزار می‌کردیم، با هم‌دیگر برخی فعالیت‌های ساده را انجام می‌دادیم تا متوجه موضوع شوند. اکنون برای فهم راحت‌تر آن به نکات زیر دقت کنیم و سعی کنیم آن‌ها را در ذهن‌مان نقش ببندیم:

نکته ۱: معیار چرخش ماه به دور خودش را یک نقطه‌ی ثابت در فضا باید تصور کرد، نه خودِ زمین. این نقطة ثابت مثلن می‌تواند خود فضا یا ستارگان (ثوابت) باشند.

نکته ۲: چرخش ماه به دور خودش بسیار کند است و فاصله‌ی زمانی از یک طلوع خورشید تا طلوع بعدیِ خورشید برای هر نقطه از سرزمین‌های ماه 27 و یک سومِ روز طول می‌کشد. و به همین صورت است برای غروب خورشید.

نکته ۳: در مدتی که ماه یک بار به دور خودش می‌چرخد تا یک شبانه روزِ خودش را تجربه کند، ما در روی زمین 27 شبانه روزِ خودمان را از سر گذرانده‌ایم!

مشاهده آن سوی ماه

فقط از طریق مسافرت به آن سوی ماه است که می‌توان نیمه‌ی دوردست آن را دید. این کار برای اولین بار در 15 مهر 1338 (7 اکتبر 1959) توسط کاوشگر «لونا3» که متعلق به روسیه (شوروی سابق) بود انجام شد. از آن زمان به بعد فضاپیماهای زیادی که به کاوش ماه پرداخته‌اند، عکس و فیلم‌های بسیاری از آن سوی ماه برای ما به ارمغان آورده‌اند.

هم اکنون (سال 1397) کاوشگری به نام مدارگرد شناسایی ماه (LRO) متعلق به ناسا در حال گردش و کاوش در اطراف این تنها قمر زمین است و تصاویر فوق‌العاده زیبا و منحصر به فردی برای ما ارسال می‌کند.

از طرف دیگر تنها انسان‌هایی که توانسته‌اند به طور مستقیم نیمه‌ی پنهان ماه را مشاهده کنند، فضانوردانی بودند که در مجموعه مأموریت‌های آپولو در دهه 1340 شمسی به ماه سفر کردند.

در دوره‌های آنلاین آموزش نجوم، شما از هر کجای ایران و حتی کشورهای دیگر، به راحتی می‌توانید دوره‌های آموزش نجوم را طی کنید.

شباهت‌ها و تفاوت‌ها

وقتی به ماه نگاه می‌کنیم، سطح آن را به صورت بخش‌هایی روشن و تیره می‌بینیم. قسمت‌های تیره، نواحیِ دشت مانندی هستند که در ارتفاع کمتری قرار گرفته و از مواد مذابِ سرد شده‌ای پوشیده شده‌اند که سطح تعداد بسیاری از دهانه‌های قدیمی را پوشانده‌اند. (در واقع علت تیرگی آن‌ها هم همین مواد مذابِ سرد شده است).

 از قرن‌های گذشته این منطقه‌ها با نام دریا معروف شده‌اند و هرچند که ثابت شده هیچ آب و دریایی بر سطح ماه نیست، ولی این اصطلاح از آن دوران به یادگار باقی مانده است.

با کمک دوربین‌های دوچشمی و به خصوص تلسکوپ، تعداد بسیار زیادی دهانه‌ها و حفره‌های دایره‌ای کوچک و بزرگ را می‌توانیم بر سطح ماه مشاهده کنیم. به این‌ها دهانه‌های برخوردی گفته می‌شود که ناشی از برخوردهای سنگ‌های سرگردانِ کوچک و بزرگی هستند که در دوران‌های اولیه‌ی تشکیل منظومه شمسی به مقدار زیاد در منظومه شمسی وجود داشته‌اند.

در آن سوی ماه هم وضعیت تقریبن به همین صورت است فقط با این تفاوت که اثر چندانی از دریاها، یعنی موادِ مذاب سرد شده، نیست. در عوض دهانه‌های برخوردی به تعداد بسیار بیشتری در آن طرف ماه مشاهده می‌شوند.

مطلب مرتبط: ماه‌گردی‌های شبانه

نیمه تاریک ماه یا نیمه پنهان آن؟!

واژه‌ای که ممکن است در ذهن خیلی از مردم نقش ببندد «نیمه‌ی تاریک ماه» است. عبارتی که با کمی هراس و حسّ اسرارآمیز بودن هم همراه است. نیمه‌ای از ماه که در تاریکی است و ممکن است محل حضور یا زندگی موجوداتی اسرار آمیز و تخیلی هم باشد!

باید دقت کرد! مسأله بسیار ساده است. کره‌ی ماه هم مانند هر کره‌ای که از خورشید نور دریافت می‌کند، همواره نیمه‌ای روشن (رو به خورشید) و نیمه‌ای تاریک (دور از خورشید) دارد. و البته با چرخش وضعی‌اش این تاریکی و روشنی بر تمام قسمت‌های سطح ماه حرکت می‌کنند و هر نقطه از سطح آن، هم روشنایی (روز) و هم تاریکی (شب) را تجربه می‌کند. درست همانند زمین؛ فقط با این تفاوت که این فرآیند طلوع و غروب و تغییر روز و شب بر سطح ماه، نسبت به زمین خیلی کند و آرام است. در مدت 27 روز و اندی انجام می‌شود.

در واقع چیزی به نام نیمه‌ی تاریک ماه که همیشه در تاریکیِ رمزآلودی باشد، نداریم. فقط می‌توانیم بگوییم «نیمه‌ی پنهان ماه» آن هم پنهان از دید ساکنان زمین که علتش همان هماهنگی چرخش و گردش ماه است. اکنون که به کمک فضاپیماها و کاوشگران فضایی، اطلاعات بسیاری از آن سوی ماه (نیمه‌ی پنهان ماه) به دست آورده‌ایم؛ خیال‌مان راحت است که هیچ چیز خارق العاده یا اسرارآمیزی در آن سوی ماه پنهان نشده است.

این مطلب کمک می‌کند: بخش تاریک ماه چرا تاریک است؟

دو مطلب جالب و پایانی

اول: اگر در طرف دیگر ماه قرار داشته باشیم، هیچ‌گاه کره زمین را مشاهده نخواهیم کرد. به عبارت دیگر اگر موجوداتی فرضی در آن سوی کره ماه ساکن بودند، از حضور زمین و این‌که در حال گردش به دور کره‌ای بزرگتر هستند، خبر دار نمی‌شدند!

دوم: اگر بر روی سطح نزدیک ماه قرار بگیریم، همیشه کره زمین را در آسمان خود مشاهده می‌کردیم؛ تفاوتی هم نمی‌کرد که شب باشد یا روز، همواره زمین را در قسمتِ ثابت و مشخصی از آسمانِ‌مان می‌دیدیم. کره‌ای نیلگون که حدود چهاربرابر قرص ماه دیده می‌شود و تا یک بار خورشید برایمان طلوع و غروب کند، 27 بار به دور خودش می‌چرخد.

نویسنده: محمد همایونی
11 آبان 1397
به‌روزرسانی: 17 دی 1401