رصد با تلسکوپ‌های کوچک

+ الو سلام.

/ سلام آقا. ببخشید یه سوال داشتم.

+ بفرمایید.

/ میگم که … من یک تلسکوپ خریدم، اما این تلسکوپه چیزی رو نشون نمیده!

+ به‌به مبارک باشه، به سلامتی … یعنی حتا ماه رو هم نشون نمی‌ده؟

/ چرا چرا… ماه رو که نشون می‌ده، این حفره و سوراخ‌هاش رو هم میشه باهاش دید؛ ولی تاحالا نتونستم به غیر ماه، چیز دیگه‌ای رو باهاش ببینم.

+ بسیار خوب، پس تونستید با تلسکوپ کار کنید، فقط مشکل‌تون اینه که ستاره‌ها و سیاره‌ها و بقیه چیزهای آسمون رو نتونستید ببینید.

/ بله بله، همینطوره. می‌خواستم یه کمکی کنید تا بتونم باهاش رصد کنم.

….

مکالمه‌ی بالا نمونه‌ای است از تماس‌های مکرری که از زمان راه‌اندازی سایت ستاره‌شناس (1395) با بنده می‌گیرند. علاقه‌مندان عزیزی که می‌گویند تلسکوپی داریم و نمی‌توانیم با آن چیزی را رصد کنیم. یا می‌پرسند چه چیزهایی را با این تلسکوپ می‌توان رصد کرد. و سوال‌های مشابه که نشان از نا‌آگاهی این عزیزان نسبت به توانایی‌های تلسکوپ‌شان و سوژه‌هایی است که می‌توانند با آن رصد کنند.

چون بیشتر درخواست‌ها از سوی کسانی بوده است که با جستجویی در اینترنت به تلسکوپ‌های کوچک و ارزان‌قیمت رسیده‌اند؛ در این مطلب تلاش می‌کنم برخی از مهمترین رصدهایی را که با این دست تلسکوپ‌ها می‌توان انجام داد، معرفی کنم.

تلسکوپ‌های کوچک کدامند؟

وقتی صحبت از کوچکی و بزرگی تلسکوپ‌ها می‌شود معیار مورد توجه، قطر دهانه‌ی مؤثر تلسکوپ است. اگر شکستی باشد، قطر دهانه‌ای که نور را از عدسی شیئ وارد تلسکوپ می‌کند و اگر بازتابی باشد، قطر آینه‌ی اصلی آن مورد نظر است. معمولن دهانه‌ی تلسکوپ‌های شکستی را برحسب میلی‌متر، و دهانه‌ی تلسکوپ‌های بازتابی را برحسب اینچ بیان می‌کنند. هرچند عمومیت ندارد.

شاید نتوان مرز دقیقی بین تلسکوپ‌های کوچک و متوسط مشخص کرد. در این مطلب براساس ویژگی‌های اپتیکی تلسکوپ‌ها و با توجه به تجربه‌های رصدی، تلسکوپ‌های شکستی کوچکتر از 90 میلی‌متر و بازتابی‌های کوچکتر از 4.5 اینچ (113 میلی‌متر) را تلسکوپ کوچک دسته‌بندی می‌کنیم.

بنابراین مخاطب اصلی این مطلب علاقه‌مندانی هستند که اندازه قطر دهانه‌ی تلسکوپ‌شان در یکی از محدوده‌های یادشده باشد. البته باید به یادداشته باشیم که در همین محدوده‌ی تلسکوپ‌های کوچک هم تفاوت‌های زیادی وجود دارد. بی‌گمان یک شکستی 50 میلی‌متری کم‌توان‌تر از یک بازتابی 4 اینچ خواهد بود.

چه انتظاری از یک تلسکوپ کوچک باید داشت؟

نه تنها نمی‌توان از یک تلسکوپ کوچک انتظار معجزه و شگفتی بزرگی داشت، بلکه حتا از تلسکوپ‌های متوسط یا بزرگ آماتوری هم نمی‌توان چنین انتظاری داشت. این صحبت از آن جهت است که خیلی از عزیزان را دیده‌ام که با خرید یک تلسکوپ شکستی 70 میلی‌متری انتظار دارند وقتی زحل را مشاهده می‌کنند، تصویری ببینند همانند آن عکس‌های زیبا و شگفتی که در پوسترها یا اینترنت دیده‌اند. یا این‌که بتوانند با آن کهکشان آندرومدا را به همراه بازوهای مارپیچی و کهکشان‌های اقماری‌اش مشاهده کنند! اما باید بدانند که چنین نیست.

هم این‌که آن تصویرهای زیبا و شگفت، توسط تلسکوپ‌های بزرگ ثبت شده‌اند و هم در فرآیند عکاسی با تکنیک‌های خاص است که می‌توان آن زیبایی‌های شگفت‌انگیز اجسام نجومی را آشکار کرد. به عبارتی بهتر است خیلی رُک و راست بگویم که حتا اگر پشت چشمی یک تلسکوپ با دهانه دو متر هم بنشینیم، نمی‌توانیم تصویر زیبای کهکشان‌ها و سحابی‌ها و سیاره‌ها را آن‌طور که در پوسترها و سایت‌ها و اینستاگرام دیده‌ایم، ببینیم.

بنابراین باید به محدودیت‌هایی که تلسکوپ‌مان دارد قانع باشیم و انتظار معقولی از توانایی ابزارمان داشته باشیم. و البته از طرفی هم بدانیم که حتا با یک تلسکوپ کوچک هم می‌توان زیبایی‌های زیادی را در آسمان شب مشاهده کرد و از رصدهایی که می‌توان با آن انجام داد، لذت برد.

به عنوان نمونه، توان یک تلسکوپ شکستی 70 میلی‌متری در گردآوری نور حدود 100 مرتبه بیشتر از چشم انسان است و می‌تواند اجسامی که 100 مرتبه کم‌نورتر از آن‌چه که با چشم می‌توان دید را بیابد. حال اگر با چنین ابزاری از یک بزرگنمایی حدود 50 برابری استفاده کنیم، می‌توانیم جزئیات قابل قبولی از سطح ماه، هلال ماه، قمرهای مشتری، حلقه‌ی زحل، لکه‌های خورشید، برخی سحابی‌ها، کهکشان‌ها و خوشه‌های ستاره‌ای درخشان را مشاهده کرد. به این فهرست، تعداد زیادی ستاره‌های دوگانه را هم باید افزود. و اگر فردی باشید که حوصله رصدهای پی‌درپی و دنباله‌دار را داشته باشید، رصد ستاره‌های متغیر بسیاری را هم به آن اضافه کنید.

همین‌ها فهرست خلاصه‌ای بود از آن‌چه که می‌توان با یک تلسکوپ کوچک رصد کرد و در ادامه شرح بیشتر آن‌ها را خواهیم دید.

در شهر یا خارج شهر؟

همه می‌دانیم که آلودگی‌های نوری موجود در شهرهای امروزی مانع بزرگ و اصلی دیدن بخش بزرگی از زیبایی‌های آسمان شب است. اما باوجود آلودگی نوری هم می‌توان برخی رصدهای خوبی را در آسمان شهری انجام داد. هرچند که لذت بخشی از رصدها را از ما گرفته است.

بنابراین شما باید بدانید که قرار است داخل شهر رصد کنید یا خارج از آن. البته ماه و خورشید را خوشبختانه در هر شهری می‌توان رصد کرد. مگر زمانی که آسمان ابری بوده یا خاک همه‌جا را فراگرفته باشد! (ساکنین خوزستان این مورد آخر را خوب متوجه می‌شوند.)

به صورت کلی رصد اجسامی که نور نقطه‌ای دارند، همچون ستاره‌ها، دوگانه‌ها و سیاره‌ها از میان آلودگی نوری شهرها امکان‌پذیر است. البته که وجود آلودگی نوری باعث می‌شود از شدت نور آن‌ها هم کاسته شود. اما در هر حال بخش زیادی از ستاره‌ها را می‌توان با تلسکوپ از داخل شهرها مشاهده کرد.

اما رصد اجسامی که شکل گسترده و پخش دارند همچون کهکشان‌ها، سحابی‌ها و خوشه‌های ستاره‌ای، از میان آلودگی نوری شهرها تقریبا غیرممکن می‌شود. مگر آن‌هایی که پرنورتر از همه هستند و می‌توان اندکی از اثرشان را مشاهده کرد. بنابراین ممکن است هیچ اثری از سحابی‌های موجود در صورت فلکی قوس را در آسمان شهری مشاهده نکنید، اما در یک منطقه‌ی کوهستانی یا کویری، بتوانید با تلسکوپ‌تان آن‌ها را رصد کنید.

سوژه‌های رصدی با تلسکوپ‌های کوچک

برخی از سوژه‌های شاخص که می‌توان با تلسکوپ‌های کوچک رصد کرد به شرح زیر معرفی می‌شوند.

خورشید

خورشید را با هر ابزاری می‌توان رصد کرد. کافی است تدارک یک رصد ایمن را با تلسکوپ خود فراهم کنید و با خیال راحت به مشاهده آن بپردازید. نکته‌ی مهم در رصد خورشید، همین ایمنی رصد آن است. تهیه‌ی فیلترهای استاندارد و مناسب که عبارتند از فیلترهای مایلار (یا بادر) و اگر بتوانید از عهده هزینه‌اش برآیید: فیلتر اچ ـ آلفا.

در صورتی هم که نتوانستید فیلتر تهیه کنید (که بیشترین توصیه‌مان استفاده از فیلتر است) می‌توان با روش‌هایی که تصویر خورشید را بر روی کاغذ یا صفحه‌ای مناسب می‌اندازند، خورشید را به صورت ایمن مشاهده کرد.

آن‌چه که با چنین تلسکوپ‌هایی می‌توان از خورشید مشاهده کرد، لکه‌های بزرگ موجود بر سطح آن است.

ماه

همانند خورشید، ماه هم با اهر ابزاری قابل رصد است. با تلسکوپ‌های کوچک می‌توان دریاها، دهانه‌ها، و در بزرگنمایی‌های بالا برخی رشته کوه‌ها را مشاهده کرد.

تعداد زیادی از دهانه‌های بزرگ سطح آن‌را می‌توان به خوبی تشخیص داد و با دقت با آن‌ها آشنا شد. دهانه‌هایی همچون: تیکو، افلاطون، کپلر، گریمالدی، ارشمیدس، بطلمیوس، آلفونسو، زرقالی، ارسطو، تئوفیلوس و برخی دهانه‌های دیگر.

برای رصد دهانه‌های ماه نیاز به نقشه‌های دقیق ماه دارید که راهنمای لازم برای شناخت دهانه‌ها را داشته باشد. عکس‌های مناسبی از آن‌ها را می‌توان در پکیج نقشه دهانه‌های ماه به دست آورد.

البته چون شکل ماه شب به شب تغییر می‌کند و از هلال باریک تا قرص کامل در تغییر است، نکاتی در رصدش دارد که در جای خودش به آن‌ها پرداخته‌ایم.

آشنایی بیشتر با رصدهای ماه: ماه‌گردی‌های شبانه

ستاره‌ها

دیدن ستاره‌های معروف آسمان از پشت تلسکوپ، لذت متفاوتی برای انسان ایجاد می‌کند. نقطه‌های درخشان زیبا با رنگ‌های مختلف که هرکدام برای خود دنیایی متفاوت دارند. وقتی از درون تلسکوپ ستاره‌ها را می‌ببینیم اگر تصویر آن‌ها را از فوکوس خارج کنیم، می‌توان تفاوت رنگ آن‌ها را به خوبی متوجه شد.

علاوه بر ستاره‌های شاخص، دیدن ستاره‌هایی از صورت‌های فلکی که در آسمان‌های شهری ناپدید شده‌اند هم کار دیگری است که می‌توان با تلسکوپ‌های کوچک انجام داد. برای این کار با کمک نقشه‌های صورت‌های فلکی، یا برنامه‌های نرم‌افزاری آسمان شب، ستاره‌های کم‌نور صورت‌های فلکی را نشان کنید و با تلسکوپ‌تان به دنبال آن‌ها بگردید و آن‌ها را بیابید.

چنین رصدی کمک می‌کند تا شما تسلط بالایی روی آسمان شب به‌دست آورید و زمانی که به تلسکوپی بزرگ دست پیدا کردید، به راحتی و با سرعت بتوانید سوژه‌ها و اجسام نادیده را بیابید.

دوگانه‌ها

فهرستی است با عنوان 115 دوگانه برای دوچشمی‌ها، که در آن 115 ستاره‌ی دوگانه‌ای را که می‌توان با دوربین‌های دوچشمی مشاهده کرد فهرست شده‌اند. حال وقتی شما یک تلسکوپ کوچک داشته باشید که می‌تواند بزرگنمایی بیشتری از دوربین‌های دوچشمی متوسط به دست دهد، پس حتمن می‌توانید با کمک تلسکوپ کوچک‌تان تعداد بیشتری از ستاره‌های دوگانه را در آسمان مشاهده کنید.

این کار را با استفاده از همان فهرست 115 دوگانه می‌توان انجام داد. خودتان هم می‌توانید با جستجو بر روی نقشه‌های اطلس آسمان یا نرم‌افزارهای نجومی آن‌ها را مشخص کنید و سپس با تلسکوپ‌تان آن‌ها را بیابید.

معروف‌ترین دوگانه‌ها: عناق ـ سها در دسته‌ی آبگردان، ستاره‌ی منقار دجاجه و ستاره اپسیلون شلیاق هستند. حتمن این‌ها را با تلسکوپ‌تان رصد کنید.

نکته آن‌که در رصد دوگانه‌ها، پس از یافتن‌شان می‌توانید بزرگنمایی را افزایش دهید تا بتوانید آن‌ها را بهتر از هم تفکیک کنید.

سیاره‌ها

دو سیاره‌ی بزرگ و معروف آسمان: مشتری و زحل، مشتری ِ همیشگی تلسکوپ‌های کوچک هستند. من که سال‌هاست این‌دو را از پشت تلسکوپ‌های کوچک و بزرگ دیده‌ام، هرزمان هم که با یک تلسکوپ کوچک به آن‌ها بنگرم، باز هم برایم هیجان‌انگیز و لذت‌بخش هستند!

با یک تلسکوپ کوچک می‌توان قرص سیاره‌های مشتری، زحل، مریخ و زهره را تشخیص داد. البته قرص دوتای آخر در زمان‌هایی که به زمین نزدیک‌ترند بهتر تشخیص داده می‌شوند. تشخیص قرص آن‌ها یعنی وقتی از پشت چشمی تلسکوپ آن‌ها را نگاه کنیم، می‌توان تشخیص داد که تصویرشان مثل ستاره‌ها یک نقطه نیست بلکه به صورت یک دایره‌ی کوچولو هستند. می‌توان اورانوس و نپتون را در بین ستاره‌های آسمان یافت و تشخیص داد، اما دیگر قرص‌شان قابل تشخیص با ابزار کوچک نیست.

نکته‌ی مهم: معمولن وقتی از چشمی 20 یا 25 میلی‌متر استفاده می‌کنیم، میدان دید تلسکوپ توسط قرص ماه پر می‌شود. ولی قرص سیاره‌ها بخش بسیار کوچکی از میدان دید آن را اشغال می‌کنند. مشتری تقریبا به اندازه قطر دهانه‌ی کوپرنیک برسطح ماه دیده می‌شود. زحل از آن کمی کوچکتر است و قرص مریخ و زهره متفاوت هستند.

مقاله‌ی پیشنهادی: راهنمای رصد سیارات با تلسکوپ

حلقه‌های زحل و قمرهای گالیله‌ای مشتری هم از هدف‌های همیشگی تلسکوپ‌های کوچک هستند.

هلال سیاره زهره هنگامی که در مقارنه داخلی‌اش قرار دارد هم توسط تلسکوپ‌های کوچک قابل تشخیص است.

اگر صبور باشید و با دقت رصد کنید می‌توانید بزرگترین قمر زحل یعنی قمر تیتان را هم با تلسکوپ‌تان مشاهده کنید.

نکته‌ی دیگر: این‌که همه‌ی رصدهای مربوط به سیاره‌ها و ستاره‌ها را می‌توانید از داخل شهرهای بزرگ هم انجام دهید. همیشه ابتدا با بزرگنمایی کوچک آن‌ها را بیابید، سپس با عوض کردن چشمی، آن‌ها را با بزرگنمایی بالاتر هم ببینید.

در این عکس ترکیبی (مونتاژ شده) زحل و مشتری را در کنار ماه می‌بینیم تا بتوانید مقایسه‌ی درستی از اندازه‌ی نسبی آن‌ها، آن‌گونه که از پشت چشمی تلسکوپ می‌بینید داشته باشید.
به اندازه قرص سیاره‌ها نسبت به دهانه‌های ماه دقت کنید!

اجسام غیرستاره‌ای

منظور از اجسام غیرستاره‌ای، اجسامی است که به صورت نقطه‌ای نیستند و گسترده و پخش دیده می‌شوند. این دسته عبارتند از: کهکشان‌ها، سحابی‌ها و خوشه‌های ستاره‌ای. چنین اجسامی به علت گستردگی‌ای که در پهنه‌ی آسمان دارند، نسبت به ستاره‌ها و سیاره‌ها بسیار کم‌فروغ‌اند و از همین جهت دیدن‌شان نیاز به ابزاری دارد که قدرت کافی برای گردآوری نورشان را داشته باشد. به همین دلیل سهم کوچکی از این دسته‌ی اجرام آسمانی به تلسکوپ‌های کوچک می‌رسد.

پرنورترین اجرام موجود در فهرست مسیه را می‌توان با تلسکوپ‌های کوچک مشاهده کرد. البته همانطور که گفتیم، نیاز است در یک محیط بدون آلودگی نوری شهری رصد کنیم تا بتوانیم آن‌ها را مشاهده کنیم.

برخی از معروف‌ترین آن‌ها عبارتند از:

خوشه پروین، در صورت فلکی ثور.
سحابی بزرگ جبار (شکارچی) در میان خنجر صورت فلکی شکارچی.
خوشه‌ی دوقلو، در صورت فلکی برساوش.
کهکشان زن‌برزنجیر (آندرومدا) M31 در صورت فلکی زن‌برزنجید (آندرومدا).
خوشه‌های M6 و M7 در نزدیک دم عقرب.
خوشه‌ی M41 در صورت فلکی سگ بزرگ.
کهکشان مثلث (M33) در صورت فلکی مثلث.
خوشه M13 در صورت فلکی جاثی را شاید بتوان تشخیص داد.

این مقاله را بخوانید: آشنایی با فهرست مسیه

برنامه‌های رصدی

سوژه‌های رصدی‌ای که در بخش قبل بیان شد، بیشتر حالت مشاهده‌ای دارند. این‌که در زمان‌های خاصی تلاش کنیم و اجسام یا سوژه‌های گفته شده را بیابیم و ببینیم. این کار تلاشی است برای دیدن زیبایی‌های عالم و گسترش افق دید ما در این عالم بی‌کران.

اما علاوه بر آن‌ها می‌توان برنامه‌هایی (پروژه) هم با تلسکوپ‌های کوچک انجام داد. برنامه‌هایی که می‌توانند رنگ و بوی تحقیقاتی و پژوهشی داشته باشند. انجام این برنامه‌ها نیاز به مداومت، صبوری و تعهد دارد تا بتوان آن‌ها را به صورت کامل انجام داد و به نتیجه‌ی مطلوب رساند.

سه مورد آن عبارتند از:

یک) رصد ستاره‌های متغیر

ستارگان متغیر، آن‌هایی هستند که نورشان در گذر زمان تغییر می‌کند. دو ستاره‌ی معروف ِ دلتای قیفاووس و بتای برساوش پرنورترین ستاره‌های متغیر با دوره تناوب کوتاه هستند که می‌توان به راحتی با چشم غیرمسلح روند تغییرات نور آن‌ها را مشاهده کرد و دوره تناوب (پریود) تغییرات نورشان را به دست آورد.

اما با یک تلسکوپ کوچک می‌توانید تعداد بیشتری ستاره‌ی متغیر را رصد کنید و تلاش کنید تا در دوره‌های رصدی یک هفته‌ای تا چندماهه، دوره تناوب تغییرات نور آن‌ها را به دست آورید.

راهنمای رصد متغیرها بسیار مفصل و گسترده است و نمی‌توان در این بحث کوتاه به آن‌ها پرداخت. علاقه‌مندان به دنبالش باشند.

دو) ردگیری اورانوس و نپتون

قدر ظاهری این دو سیاره در محدوده‌ی قدرت تلسکوپ‌های کوچک قرار می‌گیرند و بنابراین می‌توان با چنین ابزارهایی آن‌ها را در بین ستارگان آسمان یافت.

ابتدا شما باید تلاش کنید تا با کمک نقشه‌ها یا برنامه‌های نرم‌افزاری آن‌ دو را در بین ستارگان آسمان بیابید. سپس کافی است نقشه‌ای چاپی (یا حتا دیجیتال) از صورت فلکی حاوی آن‌ها تهیه کنید و در بازه‌های زمانی چند شب یکبار یا هفتگی، مکان این سیاره‌ها را در بین ستارگان یافته و بر روی نقشه علامت‌گذاری کنید. بدین صورت می‌توان این دو سیاره را ردگیری کرد.

سه) چرخه‌ی لکه‌های خورشیدی

وقتی با فیلتر یا روش‌های ایمن و مطمئن بتوانید خورشید و لکه‌هایش را مشاهده کنید، کافی است یک برنامه‌ی مشخص برای ثبت لکه‌های خورشید تدارک ببینید و هر روز در چند نوبت محل و وضعیت لکه‌های خورشید را ثبت کنید.

اگر صبور باشید و به مدت چند سال این کار را ادامه دهید، می‌توانید چرخه‌ی یازده ساله‌ی فعالیت‌های خورشیدی را به چشم خودتان مشاهده کرده و ثبت کنید.

آن‌چه در این مطلب به آن‌ها پرداخته شد، عمومی‌ترین فعالیت‌هایی است که با یک تلسکوپ کوچک می‌توان انجام داد. اگر پایه‌ی کار و رصد باشید و رصد سوژه‌ها و برنامه‌های بالا را شروع کنید، همین یک تلسکوپ کوچک‌تان می‌تواند سال‌ها شما را سرگرم رصد آسمان کند و از فعالیت با آن لذت ببرید.

به امید آن‌که صاحب تلسکوپی بزرگ شوید و در مکانی بتوانید رصد کنید که به‌دور از هر آلودگی نوری، همه‌ی زیبایی‌ها و شگفتی‌های هیجان‌انگیز آسمان شب را مشاهده کنید.

موفق باشید

محمد همایونی
یکشنبه 13 آذر 1401