۴ سوژه در رصد ماه کامل

رصد ماه کامل را در شب‌های مهتابی از دست ندهیم

به نظر شما منجمان آماتور چه شب‌هایی به سراغ تلسکوپ‌شان نمی‌روند و آن را داخل منزل تنها می‌گذارند؟

به احتمال زیاد جوابش شب‌هایی است که ماه به صورت بدر در آسمان می‌درخشد. دراین شب‌ها، درخشش زیاد ماه، همه کهکشان‌ها و سحابی‌های کم نور را  قلع و قمع می‌کند و خودش یکه‌تاز رصدهای شبانه می‌شود … این طور نیست؟

اگر شما خودتان این موضوع را قبول دارید، پس وقت آن است تا در اولین زمانی که ماه کامل در آسمان قرار می‌گیرد، تلسکوپ خود را بیرون آورده و آماده کنید تا به سراغ کاوش در سرزمینی بروید که منجمان آماتور بسیاری از آن غفلت دارند. ویژگی‌های فریبنده فراوانی در این شب‌های مهتابی و حتی شب‌های غیرمهتابی در دست شماست، کافی است تلسکوپ‌تان را از خط سایه‌مرز (مرز بین تاریکی و روشنی در سطح ماه) دور کنید.

ماه کامل، درخشان است و خیره کننده. اگر نور شدید آن مزاحم چشم‌تان می‌شود، کافی است از یک فیلتر ماه بر روی چشمی خود استفاده کنید تا درخشندگی مطلوبی از ماه را بدون افت جزئیات در اختیار داشته باشید.

دریاهای تیره، کوه‌های درخشان

از آن جهت که در هنگام ماه بدر، سایه‌های برجسته‌ای بر سطح ماه نیست، تاریک و روشن بودن مناطق مختلف آن، نشان دهنده ضریب بازتاب (سپیدایی یا آلبدو) آن‌ها می‌باشد. بیشترین اختلاف این ضریب بازتاب، بین دریاهای تاریک و سرزمین‌های مرتفعِ نورانی ماه است. این تفاوت‌ها در اصل به ترکیبات مواد تشکیل دهنده هر قسمت ماه مربوط می‌شود. دریاهای سطح ماه در واقع گدازه‌های بازالتی منجمد شده‌ای هستند که حاوی آهن و تیتانیوم و دیگر فلزات تیره رنگ هستند. همانند آن‌ها را در جزایر هاوایی و ایسلند روی کره زمین می‌توان دید. اما سرزمین‌های مرتفع ماه توسط صخره‌ها و سنگ‌های درخشان و غنی از آلومینیومی پوشیده شده‌اند که «آنورتوزیت» نام دارند.

اگر نگاه دقیق‌تری به دریاها بیاندازیم (حتی با چشم غیرمسلح) متوجه می‌شویم که تیرگی آن‌ها هم مثل هم نیست. دریای باران‌ها و اقیانوس طوفان‌ها در غرب ماه کمی روشن‌تر از اکثر دریاهای موجود در نیمکره شرقی ماه هستند. تلسکوپ می‌تواند کنتراست قوی‌تری از این تیرگی‌ها را در خط ساحلی جنوب دریای آرامش به ما نشان دهد. مرکز این دریا به وضوح از لبه‌های اطراف آن روشن‌تر است. علت این اختلاف‌ها هم تفاوت در عمر گدازه‌ها و ترکیبات آن‌ها در این دو منطقه است. سنگ‌هایی که در مرکز دریا مشاهده می‌شوند، با عمر ۳ میلیارد سال بین ۱ تا ۳ درصد اکسید تیتانیوم در خود دارند؛ در حالی که سنگ‌های کناری کمتر از ۱ درصد اکسید تیتانیوم در خود دارند و حدود ۵۰۰ میلیون سال هم قدیمی‌تر هستند.

کُپه‌های تیره

کُپه‌های کوچک از بقایای آتشفشانی، نوع دیگری از نواحی تاریک‌اند که هنگام ماه کامل قابل مشاهده می‌شوند؛ البته در مقابل دریاها بسیار کوچک و ناچیزند. نمونه‌هایی عالی از آن‌ها را در کف دهانه‌های اطلس و آلفونسو می‌توان تشخیص داد. سه دهانه معروفی که تقریبا در مرکز ماه می‌توان آن‌ها را دید، سه‌گانه بطلمیوس، آلفونسو و الزرقالی است. نکته جالب این‌که در هنگام ماه کامل، دیگر نمی‌توان دیواره‌ها را تشخیص داد ولی کُپه‌های آتشفشانی‌ای که در دهانه آلفونسو قرار دارند را همچون نقاط تیره رنگی می‌توانید بیابید. می‌توان در سواحل غربی و شرقی دریای باران‌ها نظیر محل فرود آپولو ۱۷ هم مناطقی که حاوی کُپه‌های آتشفشانی است مشاهده کرد.

رگه‌های درخشان

اما در این بین، رگه‌ها زیباترین چشم‌اندازها را در ماه بدر به ما عرضه می‌کنند. پرتوهایی درخشان که همچون اشعه‌هایی از برخی دهانه‌های ماه بیرون زده‌اند. رگه‌ها از آن جهت درخشانند که حاوی قطعاتی از سنگ‌های درخشانی هستند که در اثر برخوردهای جدید بر سطح ما به صورت شعاعی به اطراف پرتاب شده‌اند. به هنگام ماه بدر، رگه‌های دهانه بزرگ تیکو برجسته‌ترین عارضه سطح ماه است. تیکو در جنوب ماه قرار دارد و برخی از رگه‌های آن به طول بیش از ۱۹۰۰ کیلومتر تا نزدیک شمال ماه کشیده شده‌اند. چه بَسا  رگه‌ای که از میان دریای باران‌ها (در شمال ماه) مشاهده می‌شود مربوط به تیکو باشد!

پس از این به بعد دیگر برای شب‌های مهتابی هم بهانه‌ای نیست تا تلسکوپ‌مان را در خانه معطل بگذاریم. از دیدن زیبایی‌های ماه، این نزدیک‌ترین جرم آسمانی به ما بسیار لذت برید و در سرزمین‌های بکر و دست نخورده‌ی آن به گشت و گذار بپردازید.

نویسنده:

محمد همایونی