حلقه‌ای از اعماق کیهان
عکس نجومی هفته ـ 0001
عکسی زیبا از تلسکوپ فضایی هابل را می‌بینیم. همیشه عکس‌هایی که از هابل به صورت عمومی منتشر شده‌اند زیبا و جذاب بوده‌اند. و این یکی هم همچون بقیه. آن‌چه در عکس می‌بینیم کهکشانی است نزدیک در پایین کادر که رنگ آبی‌گون و ساختار آن او را برجسته و متفاوت می‌کند. این کهکشان به قدری نزدیک است که می‌توان خوشه‌های ستاره‌ای زیادی را در سراسر آن دید. چندین ستاره از کهکشان خودمان دیده می‌شوند که با آن پره‌های نورانی بیرون‌زده‌شان متمایز از بقیه‌اند. و در نهایت تعداد زیادی نقطه‌ها و لکه‌های نورانی گوناگون که کهکشان‌های متنوع و دوردست هستند.
این عکس در ششم ژانویه 2025 به مناسبت عید سال نو توسط سایت تلسکوپ فضایی هابل منتشر شد.
امتیاز تصویر:
Credit: ESA/Hubble & NASA, D. Erb
ستاره‌هایی که در عکس به صورت مجزا و مشخص دیده می‌شوند از همه نزدیکتر به ما هستند چرا که ستاره‌های راه‌شیری‌اند. به عنوان مثال داده‌های رصدی گایا نشان داده آن ستاره درخشانی که در لبه پایینی کهکشان بزرگ پایین تصویر دیده می‌شود در فاصله 3230 سال نوری از ما قرار دارد. دیگر ستاره‌ها هم فاصله‌هایی از همین رده یعنی چند هزار سال نوری دارند.
اما همان کهکشان بزرگ آبی‌گون که نامش LEDA 803211 است 622 میلیون سال نوری از ما فاصله دارد. یعنی حدود 250 برابر دورتر از کهکشان آندرومدا است! و دیگر کهکشان‌ها که بسیار کوچکترند، در فاصله‌هایی بسیار بیشتر؛ از مرتبه‌های چند میلیارد سال نوری قرار دارند.
این عکس زیبا و عمیق که پنجره‌ای است کوچک اما گسترده به گستردگی عمر کیهان، بخش کوچکی است از صورت فلکی (هم‌اختر) شجاع یا مارباریک. میدان دید آن 1در 1.3 دقیقه قوسی است. یعنی ضلع کوچک آن یک سی‌ام قطر قرص ماه است. اما همین پنجره‌ی کوچک ما را از کهکشان خودمان تا اعماق کیهان، زمانی که کهکشان‌های آغازین در حال شکل‌گیری بودند با خود می‌برد.
آن‌چه بیان شد معمولا در بیشتر عکس‌های شگرف هابل دیده می‌شوند. اما آن‌چه این قاب را منحصر به فرد می‌کند و ارزش آن‌را دوچندان، آن حلقه‌ی آبی‌گون با نگین زردی است که در میان دارد. همانی که در گوشه بالا سمت راست عکس دیده می‌شود: حلقه‌ای از دل کیهان. حلقه‌ای که با خود اسرار مهمی از اعماق کیهان برایمان به ارمغان دارد.
چنین حلقه‌هایی در عکس‌های کیهانی به حلقه‌ی اینشتین معروف هستند. یکی از نتیجه‌های نسبیت عام اینشتین وجود چنین حلقه‌هایی است، که اینشتین آن‌را پیش‌بینی کرده بود. به این اثر عدسی گرانشی گفته می‌شود و هنگامی اتفاق می‌افتد که نور یک جسم دوردست با گذر از کنار یک جسم بسیار سنگین و پرجرم نزدیکتر به چشم ما برسد. بنابراین شرط لازم برای تشکیل حلقه‌های اینشتین یا عدسی‌های گرانشی هم‌خطی دقیق دو جسم دور و نزدیک است. نور جسم دورتر با عبور از فضای اطراف جسم نزدیکتر به علت انحنایی که جسم نزدیک در فضازمان ساخته است، تغییر مسیر داده و به سوی چشم ما کانونی می‌شود. جسم نزدیکتر می‌تواند همچون یک ذره‌بین عمل کند و تصویر جسم دورتر را بزرگتر و پرنورتر کند. در نتیجه می‌توانیم جزئیات بیشتری از آن‌را ببینیم. علاوه بر این اطلاعات زیادی از جرم هر دو جسم به دست می‌آید.
این اثر معمولا بین کهکشان‌ها یا خوشه‌های کهکشانی می‌افتد. هرچند که برای ستاره‌ها یا خوشه‌های ستاره‌ای هم امکان‌پذیر است و مشاهده می‌شود. کهکشان (یا جسم) نزدیک که همگرایی نور کهکشان دورتر را انجام می‌دهد عدسی (گرانشی) نام می‌گیرد.
در این تصویر کهکشان زردرنگ میان حلقه، همان عدسی گرانشی است که تصویر کهکشان دوردست را در اثر کانونی کردن به صورت یک حلقه پیرامون خود تبدیل کرده است. آن حلقه هم در واقع تصویر کهکشان دوردستی است که در اثر اعوجاج گرانشی که کهکشان عدسی ایجاد کرده است به صورت حلقه درآمده است.
محاسبات اخترشناسان نشان داده کهکشان دوردست در فاصله حدود 11 میلیارد سال نوری از ما قرار دارد، یعنی تصویری از آن می‌بینیم که فقط حدود 2.5 میلیارد سال از عمر کیهان گذشته است. بنابراین کهکشان حلقه شده، در وضعیتی است که کهکشان‌های آغازین عالم تازه ایجاد شده بودند. به همین دلیل برای ما اطلاعات ارزشمندی از دوران کهکشان‌زایی کیهان به همراه دارد.
متأسفانه اطلاعاتی از تخمین فاصله کهکشان نزدیکتر که نقش عدسی گرانشی را ایفا کرده به دست نیاوردم.
من با یک شمارش نادقیق حدود 140 کهکشان در این عکس شمردم. شما هم اگر مایل باشید عکس را از لینک زیر در اندازه اصلی دانلود کنید و با زوم بر آن تعداد کهکشان‌ها را شمارش کنید و تعداد آن‌ها را در بخش نظرات ثبت کنید.
منبع: esahubble.org
تهیه و تنظیم: محمد همایونی
