معرفی کتاب: نجوم به زبان ساده

نجوم به زبان ساده

سلام به شما که وارد این صفحه شده‌اید تا با کتاب نجوم به زبان ساده بیشتر آشنا شوید. به احتمال زیاد، شما هم وصف خوبی از این کتاب شنیده‌اید و چه بسا دیده‌اید که این کتاب را به عنوان بهترین کتاب برای شروع یادگیری نجوم و ستاره‌شناسی معرفی می‌کنند. بله به واقع هم همینطور است. نجوم به زبان ساده یکی از بهترین کتاب‌هایی است که یک علاقه‌مند به نجوم و ستاره‌شناسی در ابتدای مسیر یادگیری نجوم می‌تواند انتخاب کند.

نویسنده: مایر دِگانی
مترجم: محمدرضا خواجه‌پور
ناشر: انتشارات گیتاشناسی
نوبت چاپ: بیست و دوم (چهارم از ویراست سوم) پاییز 1394
چاپ نخست: اسفند 1361
تعداد صفحه: 672
قیمت: 195هزار تومان (1401)
چاپ تکرنگ به همراه برخی عکس‌های رنگی.

آشنایی من و این کتاب

وقتی به نسخه‌ی قدیمی این کتاب در کتابخانه‌ام نگاه می‌کنم، متوجه می‌شوم آن‌را دقیقن در 18 دی 1370 تهیه کرده‌ام. چقدر جالب! آخر اکنون 18 دی 1401 است که در حال نوشتن این متن هستم! یعنی 31 سال پیش.

بعد به این فکر می‌کنم که عجب روزی! همان روزی که سه سال قبل، با سرنگونی یک هواپیمای مسافری به سوگ نشستیم، سوگی که هیچ‌گاه از خاطره‌ی ایرانیان پاک نمی‌شود.

هرچه فکر کردم به یادم نیامد که چگونه کتاب نجوم به زبان ساده را تهیه کرده بودم. آن زمان قیمت هر جلد آن 50 تومان بوده است! اما مطمئن هستم که آن زمان به دست آوردن این کتاب در یک شهرستان کوچک برایم ساده نبود. ولی خاطره‌ای جالب که برایم همیشه به‌یادماندنی است دیدار با مترجم زبردست و بزرگوار کتاب است.

هرچه فکر کردم به یادم نیامد که چگونه کتاب نجوم به زبان ساده را تهیه کرده بودم. اما مطمئن هستم که آن زمان به دست آوردن این کتاب در یک شهرستان کوچک برایم ساده نبود. ولی خاطره‌ای جالب که برایم همیشه به‌یادماندنی است دیدار با مترجم زبردست و بزرگوار کتاب است.

اولین و تنها دیداری که با دکتر خواجه‌پور داشتم در تابستان 1371 بود. زمانی که در یک سمینار یک‌روزه‌ی نجومی در اصفهان شرکت کردم. آن زمان دوم دبیرستان را تمام کرده بودم و این اولین سیمناری (همایش) بود که در زندگی‌ام شرکت می‌کردم. سخنران اصلی دکتر خواجه‌پور بودند و با موضوع زندگی و مرگ ستارگان ما را حسابی به وجد آوردند. یادش به خیر، آن جمعه برایم یکی از زیباترین و لذت‌بخش‌ترین روزهای زندگی بود.

کتابی برای چهار دهه

آن زمان نجوم به زبان ساده در دو جلد چاپ می‌شد. این دو جلد کتاب بهشت موعود منجمان آماتور آن دوران بود. به عبارتی در بین کتاب‌های نجومی آن زمان، رقیب نداشت. از آن موقع تاکنون به هر کسی که برای معرفی کتاب از من درخواستی داشته، حتمن این کتاب را هم معرفی کرده‌ام.

البته با گذشت زمان و ورود کتاب‌های دیگر  با سبک و سیاق نجوم به زبان ساده، جا برای گزینه‌های دیگر هم باز شد. ولی همچنان این کتاب جایگاه خاص خودش را در دنیای نجوم آماتوری فارسی‌زبانان حفظ کرده است. آمار انتشار آن گویای این مطلب هست.

همانطور که می‌بینید این کتاب برای من و هم‌نسلان من یک کتاب نوستالژیک حساب می‌شود. چه بسا وجود این احساس باعث شود که در معرفی آن رعایت انصاف را از دست بدهم. با آگاهی از این موضوع تلاش می‌کنم که فارغ از چنین احساسی به بررسی و معرفی کتاب بپردازم.

نجوم به زبان ساده (ویراست سوم) کتابی با 672 صفحه در 20 فصل را می‌توان یک دایرة‌المعارف کوچک نجومی دانست که برای بیشتر موضوعات نجوم و اخترشناسی، سرفصل و مطلب دارد. هرچند این کتاب را به مبتدیان معرفی می‌کنند، اما خواندن آن برای کسانی هم که سال‌ها مطالعه و فعالیت در نجوم آماتوری داشته‌اند،‌ همچنان ارزشمند و مؤثر است.

به همت مترجم بزرگوار، از همان اولین سری چاپ کتاب، دو مجموعه عکس‌های رنگی در کتاب افزوده شده تا خواننده بتواند تصور و لذت بهتری از مشاهده‌ی برخی سوژه‌های نجومی و ابزارهای رصد به دست آورد.

نویسنده و مترجم نجوم به زبان ساده

 نجوم به زبان ساده با نام اصلی Astronomy Made Simple توسط مایر دگانی (Meir H. Degani) استاد کالج دریایی دانشگاه ایالتی نیویورک در امریکا در سال 1959م نوشته شده و چهارمین (آخرین) ویرایش آن در 1976م (1355ش) منتشر شده است. این کتاب در سال 1361 توسط استاد بزرگوار دکتر محمدرضا خواجه‌پور ترجمه و توسط انتشارات گیتاشناسی چاپ شد. دکتر خواجه‌پور که اکنون استاد بازنشسته‌ی فیزیک و نجوم مرکز تحصیلات تکمیلی زنجان هستند، از چهره‌های شاخص نجوم و اخترفیزیک ایران محسوب می‌شوند.

دکتر محمدرضا خواجه‌پور دارای دکترای فیزیک از دانشگاه ایالتی فلوریدا (امریکا) هستند و از سال 1354 تاکنون عضو هیأت علمی و استاد فیزیک در دانشگاه‌های شیراز، صنعتی امیرکبیر و مرکز تحصیلات تکمیلی زنجان بوده‌اند. ایشان به همراه دکتر یوسف ثبوتی، بنیانگذار و مؤسس مرکز تحصیلات تکمیلی زنجان محسوب می‌شوند. توضیحات کامل از سوابق تحصیلی، آموزشی، علمی، ترجمه و تألیف ایشان را از این‌جا مطالعه کنید.

ویرایش کتاب توسط مترجم

بنابر گفته‌ی مترجم کتاب، مایر دگانی پس از ویرایشی که در چاپ سال 1976م بر نجوم به زبان ساده شده، دیگر تا پایان عمرش بر این کتاب ویرایشی نکرد. از آن جهت که این کتاب در ایران بسیار مورد توجه قرار گرفت، و از طرفی پیشرفت‌های شگرفی در دنیای نجوم اتفاق افتاده بود که بسیاری از مطالب کتاب را تحت تأثیر قرار می‌داد، دکتر خواجه‌پور با صلاح‌دید خود اقدام به ویرایش جدیدی بر کتاب کردند. این ویراست دوم کتاب از سال 1386 به بعد در قالب یک جلد کتاب قطور روانه‌ی بازار کتاب شد.

« … تصمیم گرفتم از ترجمه فارسی کتاب اصلی ویرایش جدیدی ارائه کنم که در آن نظم و ساختار اولیه‌ی کتاب حفظ شود و به قصد روزآمد کردن کتاب، مطالبی بر آن افزوده و اصلاحاتی ضروری در آن انجام گیرد …»

از مقدمه مترجم بر ویراست دوم

مترجم گرانقدر نجوم به زبان ساده، باز در سال 1391 با توجه به پیشرفت‌های شگرف و حیرت‌انگیزی که پدیده‌های نویافته‌ی نجومی از خود نشان دادند، اقدام به تهیه‌ی ویراست سوم این کتاب کردند. نقل جمله‌های از ایشان در مقدمه بر ویراست سوم:

«سومین ویراست نجوم به زبان ساده، پاسخی است به این تحولات تندآهنگ در علم کهنسال نجوم. در این ویراست تغییرات قابل ملاحظه‌ای در کتاب داده شده ولی ساختار اصلی آن همچنان حفظ شده است. با افزودن دو فصل کامل (فصل‌های 16 و 20) و بازنویسی بخش‌هایی از فصول 8، 10، 13، 19 و تغییرات کم‌دامنه‌تری در فصول دیگر، امیدوارم کتاب کم و بیش روزآمد شده باشد.»

دکتر خواجه‌پور در ادامه‌ی این مقدمه توضیحات کاملی از تغییرات انجام شده در این ویراست بیان می‌کنند. خواندن آن را به خواننده‌ی پیگیر و کوشا توصیه می‌کنم.

به راستی تغییرات، اصلاحات و افزوده‌های مترجم کتاب را بسیار روزآمد کرده است به‌گونه‌ای که اکنون پس از نزدیک به یازده سال از انتشار آن، به جز موارد اندکی که پیشرفت‌های جدید شامل آن شده‌اند، همچنان این کتاب مرجع ارزشمندی برای نجوم‌آموزان است.

ساختار و موضوعات کتاب

به نظرم بهترین معرفی از ساختار کتاب نجوم به زبان ساده، پاراگراف زیر است که دکتر خواجه‌پور در مقدمه بر نخستین چاپ کتاب آورده‌اند:

«و اما غرض از ترجمه کتاب حاضر بیشتر آن بوده است که هم به مبتدی مقدمات نجوم را بیاموزد و هم راهنمای کسی باشد که می‌خواهد راه منجمان غیرحرفه‌ای را در پیش گیرد. خواننده در نخستین فصل‌های کتاب با صورت‌های فلکی و ستارگان پرنورتر آن‌ها آشنا می‌شود و چشم او با سیمای آسمان انس می‌گیرد. ولی اگر او علاقه و پشتکار بیشتری داشته باشد (یعنی بخواهد منجمی غیرحرفه‌ای شود) می‌تواند به راهنمایی کتاب (ضمیمه و فصل 5) دوربین کوچکی بسازد و با آن اعماق آسمان را بکاود: پستی‌ها و بلندی‌های ماه و قمرهای سیارات منظومه شمسی را مشاهده کند، ستارگان رنگارنگ دوتایی و چندتایی را رصد کند و سحابی‌ها و خوشه‌های زیبای کروی را ببیند. فصل‌های بعدی کتاب خواننده را با مقدمات روش‌های فیزیکی نجوم و دانشی که به یاری این روش‌ها به دست آمده است آشنا می‌کند. نخست از ساختمان و سرگذشت ستارگان و از کهکشان‌ها سخن می‌رود و سپس به خورشید و منظومه شمسی پرداخته می‌شود.»

برای این‌که این معرفی کامل شود فهرست فصل‌های کتاب را با هم مرور می‌کنیم تا برای کسی که هنوز کتاب را در دست نگرفته، سودمند باشد:

فصل 0: تاریخچه نجوم
فصل 1: جهان
فصل 2: رصد ستارگان، بدون تلسکوپ
فصل 3: اصول پیمایش
فصل 4: رصد ستاره‌ها با تلسکوپ‌های کوچک
فصل 5: تلسکوپ و کاربردهای آن
فصل 6: طیف‌نمایی
فصل 7: خواص فیزیکی ستارگان
فصل 8: ماده میان‌ستاره‌ای و سحابی‌ها
فصل 9: ستارگان: انرژی و تحول
فصل 10: کهکشان‌ها و عالم
فصل 11: منظومه شمسی
فصل 12: سیارات زیرین (سفلی)
فصل 13: زمین و ماه
فصل 14: کسوف و خسوف
فصل 15: سیارات زبرین
فصل 16: سیاره‌های کوتوله
فصل 17: اجرام خرد منظومه شمسی
فصل 18: ماهواره‌ها
فصل 19: پیدایش منظومه شمسی
فصل 20: سیاره‌های فراخورشیدی

یک مطلب بسیار کاربردی: رصد با تلسکوپ‌های کوچک

نجوم به زبان ساده اما کمی دشوار

شاید تنها ویژگی‌ای که ممکن است خواندن کتاب را برای برخی از علاقه‌مندان امروزی مشکل کند، نثر و نوشتار مترجم باشد. نوع نوشتار دکتر خواجه‌پور بیشتر رنگ و بوی نوشته‌های (شاید قدیمی ِ) دهه‌ی شصت را بدهد، و از همین‌رو ممکن است برخی خوانندگان برای فهم دقیق آن نیاز به دقت و تأمل بیشتری داشته باشند.

نجوم به زبان ساده سرشار از مطالب علمی و آموزشی است. هرچند به زبان ساده نوشته شده است، اما خواننده‌ی مبتدی را در موارد زیادی به دشواری می‌اندازد. میزان این دشتواری بستگی به پیش‌زمینه‌ی فکری و علمی خواننده در نجوم دارد.

شاید یادکرد این تجربه‌ی آموزشی از این کتاب مناسب باشد که در یک جمع کوچک از نوجوانان علاقه‌مند و شیفته‌ی نجوم، در مدت 34 جلسه‌ی آموزشی دو ساعته، توانستم فقط 62 صفحه از کتاب را موشکافانه تدریس کنم. امیدوارم شاگردهای این دوره را در آینده از منجمان حرفه‌ای و تأثیرگذار جهان ببینیم.

چند کتاب هم‌رده با نجوم به زبان ساده

کتاب‌هایی که در زیر معرفی می‌شوند، برخی از کتاب‌هایی هستند که ممکن است با نجوم به زبان ساده رقابت کنند. هرچند ممکن است کتاب‌های دیگری هم موجود باشند ولی به بیان همین چند مورد بسنده می‌کنم:

1. اخترشناسی اصول و عمل؛ اثر: ایان ریدپات، ترجمه: پوریا ناظمی، نشر نی.
2. جدیدترین ویرایش کتاب قبلی با ترجمه‌ی ذوالفقار دانشی‌نسب، انتشارات سایان.
3. نجوم، جهان در حال تحول؛ اثر: مایکل زیلیک، ترجمه دکتر جمشید قنبری، نشر جهاد دانشگاهی.
4. شناخت عالم؛ اثر: ویلیام جی کافمن، ترجمه: شهاب صقری، نشر پژواک.
5. درآمدی بر نجوم و کیهان‌شناسی؛ اثر: ایان موریسون، ترجمه: غلامرضا شاه‌علی، نشر شاهچراغ.
   این کتاب را مترجمین دیگر هم ترجمه کرده‌اند.

سخن پایانی

نجوم به زبان ساده، یکی از کتاب‌های خیلی خوبی است که در زبان فارسی در دسترس است. هم مبتدیان می‌توانند از آن بهره‌‌های علمی ببرند، و هم شیفتگانی که تصمیم دارند فعالیت‌های رصدی را شروع کنند. با مطالعه‌ی مطالب علمی و دانشی آن با بسیاری از مفاهیم و موضوعات نجومی آشنا می‌شوید و با به کارگیری آموزش‌های رصدی‌اش می‌توانید تا مدت‌ها به رصد آسمان بپردازید.

همیشه از سیر و سیاحت در دنیای شگفت نجوم، لذت ببرید و این جهان را مکانی زیباتر برای زندگی ببینید.

محمد همایونی
18 دی 1401