چرا روز شنبه اول ماه رمضان نبود؟

مقدمه

روزهای پایانی سال قبل به دانشجویانم در دوره‌های آنلاین، یادآوری کرده بودم که غروب روز سیزده نوروز هزار و چهارصد و یک، دیدن هلال زیبای ماه رمضان می‌تواند تجربه بسیار خوشی را در پایان سیزده‌بدر برای همه رقم بزند. البته اگر شرایط جوّی اجازه دهد!

علتش هم آن بود که سیزده‌بدر روز سی‌ام ماه شعبان است و هلال اول ماه در غروب آن روز به راحتی و بدون استفاده از ابزار دیده می‌شد. بنابراین فرصت مناسبی می‌بود برای آنانی که تاکنون موفق نشده‌اند هلال ماه‌نو را مشاهده کنند؛ تا بتوانند کمان زیبای آسمانی را شکار کنند.

سیزده نوروز آمد و به سلامتی تعطیلات عید هم با گردش‌های سیزده‌بدر به پایان رسید. علاقه‌مندان به نجوم و منجمین زیادی هم در شهرهای مختلف، توانستند هلال اول ماه رمضان را پس از غروب آفتاب مشاهده کنند.

مشکل همیشگی

اما مشکلی که غالبا با مشاهده چنین هلال‌هایی در بین مردم ایجاد می‌شود، دوباره سرباز کرد:

«مگر می‌شود هلال شب ِ اول به این راحتی و با این ضخامت دیده شود؟ پس حتما این هلال شب ِ دوم است و فردا روز دوم است!»

و سیل سوال‌ها و ابهام‌های آنانی که من و امثال بنده را به عنوان یک منجم یا مطلع از امور رصدی ماه می‌شناسند، به سوی ما سرازیر شد.

از همان لحظه‌ای که بنده در حال برگزاری لایو اینستاگرام بودم تا اکنون که نزدیک یک شبانه‌روز از آن گذشته است، دوستان و نزدیکان و عزیزان از راه‌های مختلف سوال و دغدغه‌ء خودشان را مطرح می‌کنند.

و البته که ایجاد این سوال و ابهام کاملا طبیعی است. زیرا قرار نیست همه مردم در رصدکردن هلال مهارت داشته یا ریزه‌کاری‌های ویژگی‌های هلال ماه را بدانند. خوشحالم که دسته‌ای از مردم این ابهام و سوال را می‌پرسند، و ناپرسیده در نزد خودشان به نتیجه‌گیری‌های اشتباه نمی‌رسند.

پاسخ

توضیحات زیر، پاسخی است برای سوال‌های بیان شده و درک بهتر موضوع:

1- مدت زمان بین دو مقارنه ماه با خورشید 29.53 روز است. یعنی از این هلال تا هلال بعدی حدود 29.5 روز فاصله زمانی است.

2- براساس سابقه‌ء تاریخی که قدمت آن به حدود 5000 سال قبل بازمی‌گردد، هر ماه قمری با دیده شدن اولین هلال آن پس از غروب خورشید، آغاز می‌شود. یعنی هرگاه اولین هلال دیده شد، فردای آن روز اولین روز ماه جدید است.

3- دیده شدن یا دیده نشدن هلال به شرایط و ویژگی‌های مختلف آن بستگی دارد مانند: ضخامت هلال، سنّ هلال، ارتفاع از افق، اختلاف سمت با خورشید و … . که این مختصات برای هر ماه کاملا تغییر می‌کند.

4- به دلیل مطلب قبلی، برخی ماه‌ها 29 روزه هستند یعنی هلال ماه در شامگاه روز 29‌ام دیده می‌شود، و برخی هم 30 روزه یعنی هلال ماه بعد در غروب روز سی‌ام دیده می‌شود.

5- طبیعی است که هلال ماه در غروب روز 29 نسبت به هلالی که در غروب روز سی‌ام دیده می‌شود با هم تفاوت داشته باشد. آن را به راحتی نمی‌توان دید و نیاز به افق باز و آسمان بسیار تمیز و بعضی مواقع کمک گرفتن از ابزار هست. اما هلال در شامگاه روز سی‌ام، ضخیم‌تر است و فاصله‌اش از خورشید بیشتر شده است و آن را آسان‌تر می‌توان دید.

6- علتش هم خیلی ساده است: چون در غروب روز سی‌ام، زمان زیادی از لحظه مقارنه ماه با خورشید (تولد هلال) گذشته است، پس هم هلال ضخیم‌تر شده، هم زاویه‌اش از خورشید بیشتر شده و آن را می‌توان راحت‌تر مشاهده کرد.

7- معیار برای شروع ماه‌های قمری، دیده شدن اولین هلال ماه در شامگاه آخرین روز ماه قبلی است. اگر در شامگاه روز 29 دیده نشد (یا امکان‌پذیر نبود) ولی در غروب روز بعد، هلال را بلند و ضخیم و آسان مشاهده کردیم، دلیل بر این نمی‌شود که این هلال ِ شب دوم باشد.

اما ماجرای هلال روز سیزده‌بدر چه بود:

1- در غروب روز جمعه 12 فروردین 1401 هلال ماه مشخصاتی داشت که آن را نه تنها از ایران نمی‌توانستیم ببینیم، که حتا در کل قاره‌های آسیا، اقیانوسیه، اروپا و آفریقا هم قابل مشاهده نبود. حتا با کمک تلسکوپ.

2- بنابراین با اطمینان، روز شنبه 13 نوروز آخرین روز از ماه شعبان بوده است و آن هلال زیبایی که خیلی از شما در شامگاه آن روز مشاهده کردید، هلال شب ِ اول ماه رمضان بود. فقط سی‌روزه بودن شعبان به تعداد بیشتری از مردم این شانس را داد تا بتوانند یک هلال شب اول زیبا را حتا از داخل شهر مشاهده کنند.

3- پس خیال‌مان راحت باشد که یکشنبه 14 فروردین، اولین روز ماه رمضان بوده است.

تکمیل کننده این موضوع مقایسه‌ای است که آقای ابراهیمی‌سراجی بین دو هلال مشابه کرده‌اند:

و در آخر نکته‌ای جالب که احتمالا نمی‌دانسته‌اید:

تقویم قمری، یعنی تقویمی که براساس چرخه‌های منظم ماه تنظیم می‌شود، قدمت و دیرینه بسیار بیشتری نسبت به تقویم خورشیدی دارد. براساس مستندات تاریخی، مردمی که در تمدن بین‌النهرین (بابل باستان) در حدود 5000 سال قبل زندگی می‌کرده‌اند، از چرخه‌های منظم هلال ماه برای تقویم‌نگاری استفاده می‌کرده‌اند. دین اسلام هم در دوره‌های بعد از آن، از این روش گاه‌شماری برای انجام برخی مناسک دینی استفاده کرده است.

چند عکس

چند عکس زیبا از این هلال که توسط دوستان رصدگرمان در شهرها و کشورهای مختلف ثبت شده است:

محمد همایونی
یکشنبه 14 فروردین 1401
اول ماه رمضان 144