دب اکبر: راهنمای آسمان

خرس بزرگ یا دب اکبر  Ursa Major

از بین ۸۸ صورت فلکی آسمان، بدون شک دب اکبر معروفترینِ آن‌هاست. حتی مردمی هم که ارتباطی با نجوم و آسمانِ شب ندارند، نام آن را شنیده‌اند. دب اکبر یا خرس بزرگ، از بزرگترین صورت‌های فلکی آسمان است که در نیمکره شمالی آسمان قرار دارد و جزء صورت‌های دور قطبی می‌باشد. بیشترین علت معروفیتِ آن هم راهنما بودن آن برای یافتن ستاره قطبی و جهت شمال است.

ملاقه یا آبگردان Big Dipper 

قسمت پرنور این صورت فلکی که به راحتی در آسمان‌های کم ستاره‌ی امروزی دیده می‌شود، هفت ستاره‌ایست که تشکیل ملاقه یا آبگردان را می‌دهند. در زبان فارسی به هفت اورنگ بزرگ، و هفت برادران مشهور است. البته خیلی از افراد همین قسمت را به عنوان دب اکبر می‌شناسند، در حالی که آبگردان فقط قسمتی از صورت فلکی دب اکبر است؛ که در انگلیسی هم Big Dipper نام دارد.

همانطور که در شکل می‌بینیم، برای این هفت ستاره نام‌های خاص وجود دارد: دُبّه، مِراق، فَخِذ، مَغرِز، جون، عِناق و قائد. ستاره معروف و کوچک سُها هم در کنار عناق قراردارد که ظاهرا در روزگار گذشته معیاری بوده است برای سنجش قدرت بینایی افراد. قبلا تصور می‌شد که دوگانه‌ی عناق و سها از نوع بصری است یعنی ارتباط گرانشی با هم ندارند و صرفا در یک امتداد دیده می‌شوند. ولی محاسبات جدید ماهواره هیپارکوس (۲۰۰۹م) نشان داده که احتمالا آن‌ها ارتباط گرانشی با هم دارند. (آنها تقریبا ۳ سال نوری از هم فاصله دارند.)

راهنمای آسمان: 

یکی از ویژگی‌های ممتاز دب اکبر (که دراین مورد برمی‌گردد به ملاقه) راهنما بودن آن برای یافتن صورت‌های فلکی دیگر آسمان است. ساده‌ترین و بارزترین آن یافتن ستاره قطبی است: دو ستاره سر آبگردان را به هم وصل کرده و در امتداد آبریز آن ۵ برابر ادامه دهید تا به ستاره قطبی برسید!

آنطور که در عکس ۳ می‌بینیم خطوط راهنمای زیادی از ملاقه به سمت صورت‌های فلکی  دیگر می‌توان رسم کرد تا بتوان آنها را به راحتی در آسمان پیدا کرد. صورت‌های: دب اصغر، اسد، عوا، سنبله، ذات الکرسی، دوپیکر، دجاجه، جاثی و اسب بالدار.

همانطور که گفتیم در آسمان‌‌های نورانی شهری، فقط می‌توان ستارگان آبگردان را به راحتی مشاهده کرد.

اگر در منطقه‌ای با آسمانی پاک باشیم، شاید تفکیک این هفت ستاره از بین ستارگانِ بسیارِ دیگر آسان نباشد. در یک آسمانِ پاک، قسمت‌های دیگر دب اکبر هم به راحتی خودنمایی می‌کنند و می‌توان تعدادِ بسیاری ستاره را در آن قسمت‌ها یافت.

یادآوری:

قبل از آن‌که به سراغ اجرام غیرستاره‌ای  دب اکبر برویم، توصیه می‌کنم که حتما با دوربین دوچشمی یا تلسکوپ کوچک مناظر ستاره‌ای زیبا و پرستاره اطراف نو ـ دب اکبر (پای خرس) را رصد کنید و از گردش در بین ستارگان آن‌ها لذت برید. در ضمن مشاهده دوگانه عناق و سها را حتما فراموش نکنید.

اجرام غیر ستاره ای معروف در دب اکبر:

دب اکبر مملو از اجرام مسیه و دیگر اجرام غیر ستاره‌ای جذاب مخصوصا کهکشان، برای رصدهای آماتوری است. برخی از اجرام شاخص آن عبارتند از:

کهکشان M81 : از نورانی‌ترین کهکشان‌هایی است که می‌توان با ابزار ضعیف و متوسط آن را به راحتی مشاهده کرد. قدر ظاهری آن ۷ و در فاصله ۱۲ میلیون سال نوری از ماست. تقریبا در قسمت شانه خرس بزرگ قرار دارد و با ستاره دبه (آلفای دب اکبر) حدود ۱۰ درجه فاصله دارد. برای دیدن آن کافی است از ستاره ۲۳ ـ دب اکبر، حدود ۶ درجه به سمت ستاره قطبی حرکت کنید تا M81 را در میدان دید دوربین دوچشمی خود به صورت ابری مه‌آلود مشاهده کنید. اگر بخواهید ساختار مارپیچی آن را تشخیص دهید باید از تلسکوپ با دهانه بزرگتر از ۸ اینچ استفاده کنید.

کهکشان M82 : در نیم درجه‌ای شمال M81 قرار دارد و در تصاویر میدان دید باز می توان آنها را کنار هم دید. البته روشنایی آن حدود یک و نیم قدر کمتر از M81 است و دیدن آن دقت بیشتری را می‌طلبد. در واقع این دو کهکشان اعضای یک مجموعه کهکشانی با حدود ۳۴ عضو هستند که در فاصله ۱۲ میلیون سال نوری از ما قرار دارند.

این کهکشان یکی از شاخص‌ترین کهکشان‌های فعال می‌باشد. فعال از آن جهت که سرعت ستاره‌سازی در آن بسیار زیاد است و ستارگان به نحوی انفجاری در آن در حال تولید هستند، به همین دلیل به این نوع کهکشان‌ها ستاره‌فشان می‌گویند. (که به اشتباه کهکشان‌های انفجاری گفته می‌شود.)

کهکشان M101 : کهکشانی مارپیچی که کاملا آن را از روبرو مشاهده می کنیم، و عکس‌های دقیق از آن، یک نمای کامل از کهکشان‌های مارپیچی را به ما نشان می‌دهد. قدر آن حدود ۸ است و برای یافتن آن باید از آخرین ستاره دسته آبگردان، ۵/۵ درجه به سمت شمال حرکت کنیم تا آن را در دوربین‌مان مشاهده کنیم. M101 در فاصله ۲۱ میلیون سال نوری از ما قرار گرفته و قطری به اندازه ۱۷۰ هزار سال نوری دارد.

سحابی سیاره‌ای M97 (سحابی جغد): به سختی دیده می‌شود، چون قدر آن ۱۰ است، ولی به راحتی می توان آن را یافت: ۲ درجه از ستاره مراق به سمت غرب و زیر کاسه ملاقه که حرکت کنیم، می‌توانیم آن را ببینیم. این سحابی بقای به جا مانده از یک ستاره متوسط است که حدود ۸۰۰۰ سال قبل لایه‌های خارجی‌اش را از خود دور کرده و باعث تشکیل این سحابی شده است. پس از گذشت این زمان، قطر سحابی به ۱/۸ سال نوری رسیده است. دقت کنید که وقتی به آن نگاه می‌کنید در واقع دارید به بقایای یک ستاره در فاصله ۲۰۰۰ سال نوری می‌کنید.

تهیه و تنظیم: محمد همایونی