ماه‌گرفتگی نیم‌سایه‌ای 15 اردیبهشت

در آغاز اعتراف می‌کنم که حدود دو ماه از آخرین مطلبی که در سایت ستاره‌شناس منتشر شد می‌گذرد! دو ماهی که به علت جابه‌جایی و اثاث‌کشی و امور دیگر، آن‌قدر شلوغ بودم که از نوشتن در ستاره‌شناس دور ماندم. اکنون خیلی خوشحالم که پرسیدن پرسش‌هایی از طرف دوست و همکار عزیزم آقای منصوری گرامی و اعضای انجمن نجوم پژوهش‌سرای دکتر عابدی در چادگان، باعث شد که دوباره به جریان انتشار مطالب آموزشی سایت ستاره‌شناس بازگردم. این مطلب را به این عزیزان تقدیم می‌کنم.

هرچند در زمانی خیلی نزدیک به این رویداد نجومی دست‌به کار نوشتن و انتشار این مطلب شده‌ام اما توضیح و بیان آن می‌تواند سودمند باشد. احتمالن در اخبار یا فضای مجازی مشاهده کرده‌اید که این ماه‌گرفتگی از نوع «نیم‌سایه‌ای» است. یا این موضوع که با پدیده‌ای مواجه هستیم که تا 19 سال دیگر اتفاق نمی‌افتد! در این مطلب به توضیح آن می‌پردازم.

پس از غروب آفتاب امروز جمعه 15 اردیبهشت 1402 و آغاز شب، مراحل مختلف ماه‌گرفتگی این شب شروع می‌شود. این ماه‌گرفتگی (خسوف) از نوع نیم‌سایه‌ای است. در این نوع ماه‌گرفتگی، ماه فقط وارد نیم‌سایه‌ی زمین‌ می‌شود و به سایه‌ی زمین وارد نمی‌شود. به همین دلیل هیچ بخش از ماه تاریک نخواهد شد.

نیم‌سایه، بخشی از سایه‌ی هر جسم است که دور تا دور سایه‌ی آن را همچون هاله‌ای نیمه‌روشن پوشانده است. نیم‌سایه نه تاریکی ِ کامل سایه را دارد و نه شدت نور کامل را. هنگامی که نور خورشید هم به زمین یا ماه برخورد می‌کند، هم سایه و هم نیم‌سایه در پشت آن‌ها ایجاد می‌شود. سایه کاملن تاریک است و نیم‌سایه همچون هاله‌ای نیمه‌تاریک و نیمه‌روشن اطراف سایه را فراگرفته است.

هنگامی که ماه در مسیر حرکت خودش در فضا وارد سایه‌ی زمین می‌شود تا ماه‌گرفتگی رخ دهد، ابتدا وارد نیم‌سایه می‌شود و سپس به آرامی وارد سایه می‌شود تا ماه‌گرفتگی کامل شود. پس از آن همین مراحل به صورت برعکس روی می‌دهند و ماه از سایه خارج شده و ماه‌گرفتگی به پایان می‌رسد.

اما مسیری که ماه در فضا طی می‌کند، نسبت به سایه و نیم‌سایه‌ی زمین می‌تواند مسیرها و حالت‌های مختلف را تجربه کند. اگر مسیر حرکت ماه به‌گونه‌ای باشد که ماه وارد سایه (بخش مرکزی و تاریک) نشود، و فقط وارد نیم‌سایه شود، به این نوع گرفت، ماه‌گرفتگی نیم‌سایه‌ای گفته می‌شود. در این حالت، از آن جهت که نیم‌سایه همچنان شامل پرتوهای نور خورشید است، ماه تاریک نخواهد شد و فقط اندکی از روشنایی ماه ِ کامل کاسته می‌شود (کم می‌شود). در این حالت هیچ بخشی از ماه دچار گرفتگی یا تاریکی نخواهد شد.

پس در ماه‌گرفتگی نیم‌سایه‌ای به جای آن‌که بخشی یا همه‌ی قرص ماه تاریک شود، فقط اندکی از نور آن کم می‌شود. بنابراین اگر در طول یک گرفت نیم‌سایه‌ای از ابتدا تا انتهای آن‌را با دقت مشاهده کنیم، خواهیم دید که شدت ِ نور قرص ماه آرام‌آرام، اندکی کاسته می‌شود و سپس آرام‌آرام دوباره به نورانیت اول بازمی‌گردد.

تازه به این هم باید دقت کنیم که این کاهش در نور ماه کامل هم بسته به این‌که ماه چه مقدار به مرز سایه‌ی زمین نزدیک شود، متفاوت خواهد بود. هرچه ماه به مرز سایه نزدیک‌تر شود، تیرگی ماه هم بیشتر خواهد بود. هرچه هم به لبه‌های نیم‌سایه نزدیک باشد، کاهش نور ماه کمتر خواهد بود. در حالت دوم این کاهش نور می‌تواند به‌قدری کم باشد که به سختی بتوان آن‌را تشخیص داد. به همین دلیل عمومن ماه‌گرفتگی‌های نیم‌سایه‌ای برای بیشتر مردم قابل احساس نیست، زیرا کاهش نور آن خیلی قابل احساس نیست.

اما برویم سراغ ماه‌گرفت نیم‌سایه‌ای امشب (15 اردیبهشت 1402). به‌هنگام گرفت، مسیر ماه در فضای اطراف زمین به‌گونه‌ای است که به فاصله‌ی نزدیکی از لبه‌ی سایه‌ی زمین خواهد رسید. اما وارد سایه نمی‌شود. این نفوذ به عمق نیم‌سایه بیش از موارد مشابهی است که در 19 سال آینده اتفاق خواهند افتاد. اما دقت کنید که باز هم در گرفتِ امشب، ماه وارد سایه نخواهد شد.

در پهنه‌ی ایران ماه حدود ساعت 18:44 وارد نیم‌سایه زمین می‌شود و آرام‌آرام در نیم‌سایه حرکت می‌کند. به ساعت 20:52 به بیشترین نفوذ در نیم‌سایه خواهد رسید و سپس شروع به خارج شدن از آن می‌کند تا در نهایت حدود ساعت 11 شب کاملن از نیم‌سایه‌ی زمین خارج شود.

با این توضیحات آن‌چیزی که امشب خواهیم دید این است که ماه کامل پس از غروب خورشید در سمت دیگر آسمان طلوع خواهد کرد. اگر تا 11 شب ماه را زیر نظر داشته باشیم، خواهیم دید که آرام‌آرام اندکی از شدت روشنایی قرص ماه کم خواهد شد. اوج این گرفت (یعنی بیشترین کاهش نور ماه) در حدود ساعت 9 شب خواهد بود. اما هیچ سایه‌ای بر سطح ماه نخواهد افتاد. پس از این ساعت، تیرگی قرص ماه به آرامی برطرف می‌شود و روشنایی آن به حالت اول برخواهد گشت.

نکته: مشاهده‌ی ماه‌گرفتگی‌ها به صورت مستقیم هیچ مشکلی ندارد. به راحتی و با خیال راحت، ماه‌گرفتگی را مشاهده و رصد کنید. هیچ اتفاقی برای چشم‌هایتان نمی‌افتد. فقط دیدن خورشیدگرفتگی است که نیاز به ایمنی بالا و استفاده از فیلترهای استاندارد دارد.

پیشنهاد می‌کنم این ماه‌گرفتگی را رصد کنید و این مشاهده را با دقت انجام دهید. دقت کنید که چه میزان در روشنایی قرص ماه کامل تغییر ایجاد می‌شود و تفاوت نور ماه در ابتدا، اوج و انتهای ماه‌گرفتگی چگونه خواهد بود. اگر می‌توانید عکاسی ِ دقیق انجام دهید این کار را انجام دهید تا تغییرات نور آن‌را ثبت هم کرده باشید. البته باید بدانید که نیاز به عکاسی دقیق است که بتوان نور ماه در حالت‌های مختلف را در یک روند نوردهی یکسان ثبت کرد. وگرنه نورسنجی‌های دوربین‌های عکاسی (موبایل و دیجیتال) به صورت اتوماتیک ممکن است نتواند تغییرات نور را ثبت کند.

منتظر ارسال نظرها و نتیجه‌ی رصدها و مشاهده‌های شما دوستداران زیبایی‌های آسمان هستم.

محمد همایونی
جمعه 15 اردیبهشت 1402