سحابی ستاره ساز ! (تولد ستارگان – ۱)

ماده‌ای که در عالم به وفور مشاهده می‌شود، هیدروژن است که به صورت‌های مختلف مولکولی، اتمی و یونیزه مشاهده می‌شود. این عنصر ماده اصلی  تشکیل دهنده ستارگان است. در واقع ۷۰% جرم ستارگانِ جوانِ رشته اصلی یعنی ستارگانی که تازه متولد شده‌اند از هیدروژن، ۲۸% هلیوم و ۲% باقی مانده را عناصر سنگین تشکیل می‌‌دهند. فراوانی عناصر و مواد موجود در ماده میان ستاره‌ای هم تقریبا به همین صورت است، و این نشان می‌دهد که می‌توانیم منشاء ستارگانِ جوان را همان مواد میان ستاره‌ای در نظر بگیریم.

البته به طور قطع در نواحی‌ای از کهکشان که تراکم این مواد زیاد باشد، می‌توان ستارگان در حال تولد را نیز مشاهده کرد. این نواحی متراکم از ماده میان ستاره‌ای را به صورت سحابی‌های مختلف مشاهده و رصد می‌کنیم. تلسکوپ‌ها و دوربین‌های عکاسی جدید، زیبایی‌های مسحور کننده‌ای از آن ها را برایمان به تصویر کشیده‌اند.

(با کلیک بر روی عکس‌ها، آنها را بزرگتر ببینید)

ماده میان ستاره‌ای و به تبع آن سحابی‌ها به طور عمده تشکلیل شده‌اند از گاز هیدروژن، مقداری گاز هلیوم. به این ترکیب، مقادیر بسیار ناچیز ذرات جامدِ غبار که اندازه‌های بسیار کوچکی دارند هم اضافه کنید (تقریبا به اندازه ی ذرات دود سیگار). چگالی ماده ی میان ستاره ای بسیار ناچیز است، به حدی که میلیاردها مرتبه از خلائی که ما می‌توانیم در آزمایشگاه‌های زمینی ایجاد کنیم، رقیق‌تر است.

بنابراین سحابی ها توده هایی متراکم از ماده ی بین ستاره ای هستند که از هیدروژن و هلیوم، به همراه مقادیر ناچیز ذرات غبار تشکیل شده‌اند. از طرفی همین مواد هم در ساختار خورشید و ستارگان عالم مشاهده می شوند. ساده ترین نتیجه آن است که منشأ ایجاد ستارگان همین سحابی ها باشند، و شاهد تجربی و رصدیِ آن هم مشاهده ی ستارگان جوان و تازه متولد شده در درون یا نزدیکی سحابی هاست. حتی توده های متراکمی که در حال تبدیل شدن به ستاره نیز هستند (به آنها پیش ستاره می گویند)، به تعداد بسیار زیاد در سحابی ها مشاهده می شوند.

دو نکته ی جالب در مورد محل تشکیل ستارگان:

۱)  تراکم سحابی‌ها در کهکشان بیشتر در بازوهای کهکشانی است. از طرفی تراکم ماده ی میان ستاره ای در بازوها، هر چه به مرکز راه شیری نزدیکتر می شویم بیشتر می شود. بنابراین نواحی ستاره ساز در قسمت های نزدیک به مرکز کهکشان، بیشتر رصد می شوند. سحابی امگا یکی از آن مناطق است که در بازوی قوس و در امتداد مرکز راه شیری قرار دارد. (مقاله ی سحابی امگا را از مطالعه کنید.)

۲)  خود سحابی‌ها عموما زیر مجموعه‌ای از ابرهای بزرگ و عظیمی از  هیدروژن مولکولی هستند که ابعاد به اندازه های چند صد سال نوری دارند و بعضا شامل چندین سحابی می شوند. به عنوان مثال سحابی جبار که یکی از معروفترین زادگاه‌های ستاره‌ایست درون یک ابر عظیم مولکولی است که این ابر تقریبا تمام صورت فلکی شکارچی را فرا گرفته و سحابی سر اسب و دیگر سحابی های صورت فلکی جبار را شامل می شود. نام این ابرعظیم مولکولی حلقه بارنارد است. (شکارچی آسمان)

(توضیحات بیشتر در مورد سحابی ها را در مقاله ی جداگانه بررسی می کنیم.)

نویسنده: محمد همایونی