۸ پیشنهاد برای آن‌که تلسکوپ‌مان خاک نخورد! (بخش ۲)

ادامه مطلب از مقاله قبلی با موضوع رصدهایی که می‌توانیم به وسیله تلسکوپ از فضای شهرهای پرنور انجام دهیم:

خورشید نزدیک‌ترین ستاره

۲ هشدار در رصد خورشید!

هشدار اول: قبل از پرداخت به رصد خورشید، باید در خصوص ایمنی رصد و مشاهده آن نکات مهم و حیاتی را بیان کرد. نگاه مستقیم به نور خورشید به سرعت شبکیه چشم را خواهد سوزاند؛ مخصوصا موقعی که نور متمرکز شده تلسکوپ یا دوربین را مشاهده کنیم. بدون به کارگیری ابزار مطمئن و سالمی که بتواند نور شدید خورشید را به صورت استاندارد کاهش دهد؛ نگاه کردن مستقیم به خورشید باعث آسیب‌های جبران ناپذیر و حتی نابینایی می‌شود.

اما خبر خوب این که به راحتی و با روش‌های ساده‌ای می‌توان خورشید را در ایمنی کامل مشاهده کرد. مطمئن‌ترین راه، استفاده از فیلترهای «مایلار» است که به دو صورت ۱) فویل‌های آلومینیومی یا ۲) صفحات شیشه‌ای با پوشش آلیاژ نیکل-کروم در دسترس است.

هشدار دوم: بدون درنظر گرفتن نوع فیلترهای خورشیدی، باید آن را به صورت مطمئن بر جلوی تلسکوپ نصب کرد که کاملا دهانه آن را بپوشاند و اجازه ورود هیچ پرتو مستقیمی را به تلسکوپ ندهد. فیلترهای خورشیدی را به هیچ وجه قبل یا بعد از چشمی تلسکوپ نصب نکنید. با این کار، علاوه بر این‌که احتمال آسیب دیدن چشم از بین می‌رود، جلوی ورود گرمای شدید و متمرکز شده به داخل تلسکوپ هم گرفته شده و از صدمه زدن به قطعات و قسمت‌های مختلف آن جلوگیری می‌شود. چرا که نور و گرمای متمرکز شده خورشید توسط عدسی شیئی یا آینه اولیه تلسکوپ حتا می‌تواند باعث ترک خوردگی شیشه فیلتر یا سوخته شدن ورقه فیلتر مایلار شود. بنابراین از نصب فیلترهای کوچک در قسمت چشمی تلسکوپ پرهیز کنید.

رصد لکه‌های خورشیدی

یکی از جذاب‌ترین رصدهای خورشید، زیر نظر داشتن لکه‌های خورشیدی (کَلَف‌های خورشیدی) در میان اتمسفر آن و ثبت تغییرات در تعداد آن‌هاست. لکه‌های خورشیدی در ناحیه‌هایی از سطح آن ظاهر می‌شوند که میدان‌های قدرتمند مغناطیسی آن‌ها را مختل کرده است. هر لکه خورشیدی از یک قسمت تاریک مرکزی تشکیل شده با نام سایه، که اطراف آن را بخش‌های خاکستری رنگی به نام سایه روشن (نیم سایه) فرا گرفته است. اندازه آن‌ها در محدوده صدها تا هزاران کیلومتر متغیر است.

سعی کنید طرحی از وضعیت سطح خورشید را در فاصله‌های دو تا سه روزه و در یک محدوده یک ماهه یا بیشتر رسم کنید. از این طرح‌های کشیده شده،‌ متوجه می‌شوید که لکه‌های خورشیدی، نه تنها در حرکت و رفت و آمدند بلکه اندازه و شکل آن‌ها هم هنگام این حرکت‌ها در بین سطح خورشید تغییر می‌کنند.

خورشید به تنهایی می‌تواند همه عمر یک منجم را به خود اختصاص دهد،‌حتی منجمان آماتور. یک نمونه جالب آقای «باب گادفرِی» هست که یک ستاره شناس تک‌ستاره است. یعنی به علت موقعیتی که در محل زندگی‌اش بابت آلودگی نوری داشته، تمام فعالیتش را روی رصد خورشید متمرکز کرده است. کار او به جایی رسیده که به علت مجموعه تلسکوپ‌هایش که به انواع فیلترهای خورشید مجهزند و همه آن‌ها را در همایش‌ها و گردهم‌آیی‌های نجومی در سراسر آمریکای شمالی؛ برای استفاده عموم مستقر می‌کند بسیار معروف شده است.

سیارات سرگردان در میان ستارگان

هر سیاره‌ای که به دور خورشید می‌چرخد، شخصیت خاص خودش را در نظر یک رصدگر و از دید تلسکوپ‌های آماتوری دارد. زحل، حلقه‌های زیبایش را دارد. مشتری با کمربندهای بارزش به همراه چهار قمر گالیله‌ای‌اش معروف است و مریخ با سطح نارنجی لکه دارش به همراهی کلاهک‌های قطبی‌اش شناخته می‌شود. چرخه فازهای ماه‌گون زهره هم که معروف است. این ویژگی‌ها و بسیار بیش از این‌ها را می‌توان با تلسکوپ‌های متوسطی که در دسترس منجمان آماتور هست، دید و لذت برد و تحسین کرد.

پس چرا برخی از دوستان، تلسکوپ‌شون خاک می‌خوره و بهانه می‌کنن در شهرهای بزرگ نمی‌شه کاری کرد!!

۱ـ  عطارد: تیزپای منظومه

برای شکار عُطارِد (چون واقعا آن را باید شکار کرد!) مهمترین مسأله، زمان شناسی آن است. چون این سیاره نزدیک‌ترین فاصله را تا خورشید دارد، همیشه در اطراف خورشید مشاهده می‌شود و همین امر باعث مشکل شدن رصد آن است. عطارد را فقط می‌توان در نور سرخ‌فام غروب یا طلوع خورشید و در زمان‌هایی کمی پس از غروب یا کمی قبل از طلوع خورشید به دام انداخت. به همین دلیل، نیاز به مکانی دارید که افق غربی یا شرقی آن کاملا باز باشد و شرایط جوّی هم به نحو مناسبی بدون غبار، بخار، دود و مِه باشد تا بتوان آن را دید. در ضمن اگر شکارچی خوبی باشیم، فرصت اندکی هم در اختیار داریم تا با تلسکوپ رصدش کنیم.

از طرفی فقط زمان‌های مشخصی در طول سال است که می‌توان عطارد را در فاصله مناسبی از افق رصد کرد. زمان‌هایی که این سیاره در بیشترین کشیدگی‌های شرقی یا غربی از خورشید است. در این مواقع، فاصله زاویه‌ای عطارد از خورشید به بیشترین مقدار خود می‌رسد و در بهترین حالت می‌توان آن را با فرصت بیشتری رصد کرد. البته همین بیشترین فرصت هم نهایتا به کمی بیش از یک ساعت قبل از طلوع یا بعد از غروب خورشید می‌رسد! و نمی‌توان آن را در آسمان کاملا تاریک و با فاصله زیادی از افق مشاهده کرد. بنابراین، باید آن را در بین آشفتگی‌های فراوان جوّی به دام انداخت که دیدنش را مشکل می‌کند. برای دیدِ بهتر می‌توان از فیلترهای نارنجی و قرمز استفاده کرد تا تضاد رنگی بیشتری با آسمان پیدا کند. عطارد هم مانند ماه به صورت اهلّه (فازهای مختلف هلالی) دیده خواهد شد.

۲ـ  زهره: نورافکن آسمانی

سیاره‌ای که درخشان‌تر از قدر ۴- هم می‌درخشد و تمامِ ستارگان آسمان را تحت الشعاع قرار می‌دهد. زهره پس از خورشید و ماه نورانی‌ترین جرم آسمانی است و در آسمان یکّه تازی می‌کند. همین باعث می‌شود که برای دیدن و رصد آن تفاوتی نکند که شما در مرکز یک شهر پرچراغ باشید یا از میان مزرعه‌ای در روستایی دورافتاده آن را رصد کنید. البته با تمام این برجستگی‌ها بسیاری از اسرار آن از دید ما مخفی است، علتش هم فقط آن جوّ بسیار غلیظش است که باعث می‌شود حتی با بزرگ‌ترین تلسکوپ‌های زمینی هم نتوانیم آثاری از سطح آن را مشاهده کنیم.

با این‌که سطح زهره از دید ما مخفی است، ولی زهره را همچون ماه می‌توان در شکل‌ها و فازهای مختلف مشاهده کرد. این اهلّه زهره به سادگی با کمک یک تلسکوپ کوچک هم قابل مشاهده هستند. هنگامی که سیاره در بین زمین و خورشید قرار دارد کمترین فاصله را از ما دارد و قرص آن در بزرگ‌ترین حالت به صورت هلالی باریک دیده می‌شود. ولی هنگامی که به آن سوی خورشید می‌رود اندازه قرص آن کوچک‌تر شده و به صورت یک ماه کوژ کوچولو دیده خواهد شد.

یک پیشنهاد عالی: فهرست ۱۱۵ دوگانه که با دوربین دوچشمی می‌توان رصد کرد!

۳ـ  مریخ: سرزمین افسانه‌ای

هیچ سیاره‌ای به جذابیت مریخ نمی‌رسد. هرچند ماجرای مریخی‌ها و کانال‌های سطح مریخ، در قرن گذشته تمام شدند، ولی همچنان جذابیت‌های زیادی از این دنیای دوردست برای ما موجود است. تلسکوپ‌های آماتوری می‌توانند عوارض سطحی مبهم و رازآلودی را بر سطح مریخ به ما نشان دهند، البته هنگامی که دو سیاره زمین و مریخ در کمترین فاصله قرار می‌گیرند. این زمان که آن را به نام «مقابله» می‌شناسیم، هنگامی است که هر دو سیاره در مدارشان، در یک سوی خورشید قرار دارند و با خورشید در یک امتداد هستند.

در زمان مقابله، همزمان با غروب خورشید در مغرب، مریخ در مشرق طلوع می‌کند و سیاره هم در این موقع پرنورتر از هر زمان دیگر دیده خواهد شد. حداقل ابزار لازم برای این‌که بتوانیم در زمان مقابله، عوارضی نظیر کلاهک‌های قطبی و برخی لکه‌های تیره را بر سطح مریخ تشخیص دهیم؛ استفاده از یک تلسکوپ ۴ اینچی بسیار عالی است؛ البته آن هم در شرایط دید پایدار است. از کیفیت چشمی تلسکوپ‌تان هم برای دیدن این جزئیات، مطمئن شوید.

بدون درنظر گرفتن نوع تلسکوپ، چشمی و فیلتر؛ مریخ سیاره‌ای چالش برانگیز برای مطالعه است. حتی در زمان مقابله هم مریخ چیز زیادی را از خودنشان نمی‌دهد تا وقتی که رصدگر دو چیزی را که نمی‌توان توسط پول به دست آورد، داشته باشد: عزم + شکیبایی. ممکن است زمان‌های زیادی سپری شوند و مریخ چیزی بیش از جرمی شناور در آشفتگی‌های جوّیِ زمین مشاهده نشود. اما زمان‌های نابی فرامی‌رسد که آرامش جوّی زمین تصویر واقعی مریخ را به ما نشان می‌دهد؛ و این پاداش آن بردباری است. سعی کنید فیلترهای رنگی مختلف را برای بهبود دیدتان استفاده کنید. فیلترهای نارنجی و قرمز برای افزایش کنتراست بین نواحی تیره‌ای که در مقابل دشت‌ها و بیابان‌های نارنجی و روشن هستند؛ بسیار مفیدند و در عوض فیلترهای سبز و آبی برای افزایش کنتراست کلاهک‌های قطبی آن مناسبند.

۴ـ  مشتری: سیاره‌ی کمربندها

سیاره مشتری یکی از چشم‌گیرترین سیارات منظومه برای رصدهای آماتوری است. ابرهای نفوذناپذیر مشتری را از میان تلسکوپ به راحتی می‌توان همچون نوارهای روشن و کمربندهای تاریک مشاهده کرد، که هر کدام با حلقه‌های چرخانِ گُل حلقه‌مانند زیبایی آزین‌بندی شده‌اند. برجسته‌ترین مشخصه‌های مشتری، همان نواحی وسیع روشن و تیره کمربندهای مشتری هستند که تقریبا در همه جا از شمال تا جنوب سطح سیاره مشاهده می‌شوند.

لکه قرمز بزرگ که طوفانی است عظیم و بیضی شکل در جنوب استوای آن؛ ممکن است در شرایط مناسب دیده شود. اگر چه معمولا به صورت یک لکه صورتیِ روشن دیده می‌شود. فیلترها می‌توانند جزئیات بیشتری را در این نوارهای مشتری‌گون نشان دهند. فیلترهای زرد-سبز و نارنجی جزئیات نامحسوسی که در کمربندهای تاریک هستند را قدرت می‌بخشند؛ در حالی که فیلتر سبز و آبی باعث برجسته شدن لکه قرمز می‌شوند.

مشاهده رقص قمرهای گالیله‌ای مشتری می‌تواند بسیار لذت بخش باشد، آن‌هم از هر کجای زمین. درست است که حرکت‌های آهسته‌ای دارند، ولی به طور مداوم و همیشگی موقعیت آن‌ها نسبت به سیاره و نسبت به خودشان در تغییر است؛ و همین موضوع جالب توجهی است برای رصد. «آیو» از همه سریعتر است و در کمتر از ۲ روز سیاره را دور می‌زند،‌ درحالی که «کالیستو»ی دورافتاده،۲ هفته زمان می‌خواهد تا یک دور را کامل کند. این تغییر مکان‌های قمرها را مشاهده و ثبت کنید و ببینید که می‌توانید آن‌ها را از هم تشخیص دهید. این چهار قمر، تردستی‌های فریبنده‌ای را هم با ارباب خود به نمایش می‌گذارند؛ به طور متناوب این چهار جسم کوچک یا در پشت مشتری مخفی می‌شوند یا از مقابل آن رد می‌شوند.

۵ـ  زحل: آن خداوند حلقه‌ها

و این‌جا زحل است! چه کسی می‌تواند هیجان سرشار خود را در اولین مشاهده‌اش از این سیاره باشکوه فراموش کند؟ آن‌جا، در مقابل دیدگان ما، کره‌ای طلایی رنگ که با حلقه‌ای سفید و درخشان احاطه شده، ایستاده است. واقعا این منظره‌ای آسمانی است که افراد معدودی آن را تجربه کرده‌اند. زحل توسط اتمسفر (جوّ) نازکی که از نظر طبیعت و ترکیبات بسیار شبیه اتمسفر مشتری است احاطه شده است. اما برخلاف سطح مشتری که سرشار از جزئیات و عوارض دیدنی بود، جوّ زحل تقریبا صاف و یک دست است؛ البته صرف نظر از منطقه استوایی و سفیدگون آن که از مناطق معتدل میانیِ جنوب و شمالش مرزبندی شده است. تلاش کنید تا با فیلترهای زرد یا نارنجی برخی از این عوارض ظریف و خفیف را مشاهده کنید.

مقدار جزئیات قابل مشاهده از حلقه‌ها، بستگی زیادی به زاویه حلقه‌ها با امتداد دیدِ ما دارد. به علت زاویه تمایل ۲۷ درجه‌ای که حلقه‌ها با دایره البروج می‌سازد، نماهای مختلفی را از حلقه‌ها در مدت ۲۹ سالی که سیاره به دور خورشید می‌گردد، خواهیم دید. در این بین حدود ۱۵ سال یک طرف حلقه‌ها را و در ۱۵ سال بعد طرف دیگر آن‌ها را می‌بینیم. بعضی مواقع حلقه‌ها از لبه به سمت ما قرار می‌گیرند و در واقع هیچ جزئیاتی از آن‌ها نخواهیم دید و در مواقعی هم کاملا از مقابل دیده می‌شوند که بهترین شرایط دیدن حلقه‌هاست. در سال ۱۳۸۲ از مقابل دیده می‌شدند و ۷ سال بعد یعنی در سال ۱۳۸۹  از لبه. به همین منوال، در سال ۱۳۹۶ در وضعیت مناسب و از مقابل دیده می‌شوند و حدود سال ۱۴۰۳ از لبه دیده خواهند شد. به همین صورت این دوره تناوب ادامه می‌یابد.

۶ـ  سیارات دورافتاده: اورانوس و نپتون

اورانوس و نپتون آن قدر نورانی هستند که از مکان‌های شهری قابل رویت باشند، مشروط بر این‌که تابش‌های مستقیمی از اطراف بر چشمان‌مان نباشد. اورانوس با قدر ظاهری ۶ همچون یک ستاره سبزرنگ از میان یک تلسکوپ ۳ اینچی قابل مشاهده است، در حالی که نپتون قدر ۸ی همچون نقطه‌ای آبی-سبز و کم نوری دیده خواهد شد. اگر تلسکوپ شما آن قدر بزرگ نباشد که بتواند تصویر مطلوب را در بزرگنمایی ۳۰۰ و بالاتر ایجاد کند، چیزی بیش از قرص‌های ضعیف و کوچکی از این دو سیاره نخواهید دید، البته در فضاهای پرنور شهری.

در انتها به سراغ پلوتون و فراتر از آن می‌رویم. این‌جا جایی است که تور گردشگری منظومه شمسی، متوقف می‌شود. چرا که برای آن‌که پلوتون با قدر ۱۳ را بتوان دید، به آسمان‌های واقعا تاریک نیاز داریم. رصد این سیاره کوتوله را برای زمان‌هایی نگه دارید که به یک رصدگاه کاملا تاریک رفته باشید. اما تا آن زمان ماه،‌خورشید و هفت سیاره منظومه؛ به قدر کافی تنوع رصدی دارند که منجمانِ شهرنشین را تا سال‌ها به خود مشغول سازند!

پس در هیچ شرایطی اجازه ندهید بر تلسکوپ‌تان گرد و خاک تنهایی بنشیند!

نویسنده: محمد همایونی