۸ پیشنهاد برای آن‌که تلسکوپ‌‌مان خاک نخورد! (بخش ۱)

واقعا چرا بسیاری از علاقه‌مندان نجوم و آسمان شب، که حتی مبالغ زیادی هم برای آن سرمایه‌گذاری کرده و تلسکوپ‌های گران‌قیمت خریده‌اند؛ به سراغ آسمان و رصد آن نمی‌روند و بر تلسکوپ‌شان گرد و خاک غربت نشسته است؟  افراد زیادی را دیده‌ام که حضور در شهرهای بزرگ و وجود آلودگی نوری آسمان شب‌های آن‌ها را بهانه کرده و با این عنوان که «مگه چقدر می‌شه سراغ ماه و مشتری بریم؟» ابزار و تلسکوپ خودشان را در جعبه گذاشته تا «یک روزی برسد» و در یک گشت رصدی تلسکوپ‌شان را به آسمان نشانه روند.

در حالی که می‌توان برنامه‌های رصد مشخصی را برای اجرام پرنور سماوی که می‌توان آن‌ها را در آسمان‌های پرنور شهرهای بزرگ رصد کرد، تدارک دید که تا سال‌ها ما را به خودشان مشغول کنند. این فقط نیاز به یک برنامه‌ریزی آگاهانه دارد؛ و البته اشتیاقی مداوم! در این مقاله با نگاهی دیگر و کمی دقیق‌تر به اجرام پرنور منظومه شمسی که می‌توان رصدهای تلسکوپی موثری از آن‌ها در فضاهای شهری انجام داد، می‌پردازیم تا گامی باشد برای تلاش‌های بیشتر رصدگران علاقه‌مند و بیرون کشیدن تلسکوپ‌هایشان از انباری.

ماه، خورشید و پنج سیاره‌ای که با چشم معمولی دیده می‌شوند، همواره نمایش‌های جذابی از میان تلسکوپ برای ما دارند. همه آن‌ها به قدری پرنور هستند که بتوانند خودشان را از میان آلودگی نوری، غبار و حتی دودهای موجود در شهرها به رخ بکشند. شاید همین دلیل است که باعث می‌شود بسیاری از ستاره شناسان  شهری، ترجیح دهند تا به خانه‌شان بچسبند و از شهر بیرون نیایند؛ برعکس آن‌هایی که تلسکوپ‌شان خاک می‌خورد!

البته اعتراف می‌کنم که کلان‌شهرها هم بهشت درخور توجهی نیستند. اگر چه آلودگی نوری تأثیری بر مشاهده سیارات ندارد، ولی این جنگل‌های بتونی سربه فلک کشیده‌ای که فضای شهرهای بزرگ را پر کرده‌اند؛ منابع بزرگی از گرما هستند که منجر به آشفتگی تصویر و تاری در دید تلسکوپی می‌شوند. خیابان‌ها و ساختمان‌های بزرگی که در طول روز گرمای زیادی را جذب کرده‌اند، به هنگام شب آن را از خود تابش می‌کنند. جریان این گرما باعث ایجاد آشفتگی در لایه‌های هوای محیط شده و این مشکل بزرگی را در شرایط دید یک رصدگر ایجاد می‌کند. هرچند در مواردی نادر، ممکن است همین لایه سنگین غباری که شهر را فراگرفته باعث مقداری ثبات و پایداری در جوّ محلی شود و کمی به نفع رصدگران عمل کند، فقط باید به اجرام پرنور قناعت کرد.

اجازه دهید با نگاهی کمی دقیق‌تر بر انتخاب محل رصدمان شروع کنیم.

۴ نکته درباره مکان رصدهای شهری

۱ـ مهمترین نکته این‌که مشاهده سیارات به وسیله تلسکوپ،‌ بیش از آن که به تاریکی و شفافیت آسمان نیاز داشته باشد، به پایداری و ثبات جوّ نیاز دارد تا تصویری تیز و بدون لرزش را شاهد باشیم. از آن جا که سقف ساختمان‌ها، مسیرهای آسفالتی و سطوحی که سنگفرش شده‌اند؛ در طول روز مقادیر عظیمی گرما جذب می‌کنند، معمولا از بدترین گزینه‌های رصدگاهی برای مشاهده سیارات در شب هستند.

۲ـ مناطق خاکی گزینه‌های خوبی هستند و از آن بهتر، مکان‌هایی با پوشش گیاهی است که به مراتب شرایط مناسب‌تری برای استقرار تلسکوپ دارند؛ مثل چمن‌زارها، یا پارک‌های پوشیده از چمن.

۳ـ البته این‌جا هم نباید از گرمایی که در درختان برگ‌دار ذخیره شده است غافل بود؛ هرچند که اثر مخرب آن‌ها از ساختمان‌ها به مراتب کم‌تر است. با وجود این شما می‌توانید با جای‌گیری مناسب، از درختان بزرگ به عنوان مانعی برای تابش‌های مستقیم منابع نوری استفاده کنید و بخشی از آسمان را تاریک‌تر و مناسب‌تر مشاهده کنید. ولی اگر سیاره هدف شما بالای همین درختان قرار گیرد، محو شدگی در تصویرش را تجربه خواهید کرد.

۴ـ عامل دیگری که می‌تواند هم به نفع شما عمل کند و هم به ضررتان، سرعت و جهت وزش باد است. اگر بتوانید محل رصد را طوری انتخاب کنید که جریان باد باعث شود گرمای ناشی از منابع گرمایی مثل ساختمان‌ها و درختان را در خلاف مکان شما با خود ببرد، منفعت زیادی خواهید برد.

اما موضوعات رصدی:

ماه تنها قمر زمین

مهم نیست که شما کجا هستید و چه آسمانی دارید، ماه هرگز درخواست شما را رد نمی‌کند و در یک چشم برهم زدن شما را به مدار خودش خواهد برد. دریاهای تیره، رشته کوه‌های بلند و آن دهانه‌های بیشمار؛ به سرعت به نزدیکی شما می‌آیند و می‌توانید آن‌ها را لمس کنید.

با درخشش شدید ماه در تلسکوپ چه کنیم؟

هرچند که درخشش فراوان ماه در شب‌های مهتابی یا شب‌هایی که به صورت کوژ ظاهر می‌شود، برای چشمان ما ضرر ندارد؛ ولی برای آسودگی چشم می‌توان به راحتی توسط فیلترهای خنثی که فقط نور ماه را کاهش می‌دهند، و بر روی چشمی تلسکوپ نصب می‌شوند، نور آن را بسیار کاهش داد. یا حتی به سادگی و به کمک ماسک‌های کاهش نور، شدت نور آن را کم کرد. البته شاید درپوش دهانه تلسکوپ‌تان این روزنه‌های کاهش نور را داشته باشد.

این ماسک‌ها خیلی ساده ساخته می‌شوند، کافی است یک مقوا یا کارتن دایره‌ای را بر دهانه تلسکوپ قرار داد و در آن یک سوراخ ۵ یا ۷ سانتی‌متری ایجاد کرد تا دهانه ورودی نور در تلسکوپ به این اندازه کاهش یابد. فقط در تلسکوپ‌های بازتابی دقت کنید که جای این سوراخ طوری باشد که مقابل آینه ثانویه قرار نگیرد. به همین راحتی نور شدید ماه به قدری کاهش می‌یابد که گشت و گذار شما بر سطح ماه را دلپذیر خواهد کرد.

استفاده از نقشه عوارض ماه در شب‌ها و فازهای مختلف

با در دست داشتن یک نقشه با جزئیات از سطح ماه، شما می‌توانید این نزدیک‌ترین همسایه کیهانی‌مان  را با جزئیات شگفت‌انگیزی کاوش کنید. نمونه‌ای از این نقشه‌ها را می‌توانید از منوی محصولات آموزشی سایت «ستاره شناس» تهیه کنید. البته برنامک‌های متنوعی هم با همین موضوع موجودند که می‌توانید با کمی جستجو در اینترنت آن‌ها را بر روی تبلت یا گوشی موبایل خود نصب کرده و نقشه‌های ماه را همیشه همراه خود داشته باشید.

برای منجمی که قصد ماه‌گردی و سفر در بین مناظر ماه را دارد، هر فاز ماه و هر شبی از شب‌های ماه می‌تواند مناظری دلفریب برایش به ارمغان بیاورد. فازهای هلال‌های ماه در ظرف تربیع اول آن، چهره‌های متنوعی از سرزمین‌های ماه را برای ما به نمایش می‌گذارند. بخش وسیعی از ماه را دریاهای گوناگون آن پوشانده است که بیشتر در اطراف نواحی استوایی آن پراکنده شده‌اند. بسیاری از دهانه‌های بزرگ و معروف در نواحی شمالی پراکنده شده‌اند، در حالی که منطقه پیرامون قطب جنوب ماه در زیبایی‌های خشن خود هم سرشار از هیجان است. از جالب توجه‌ترین آن‌ها دهانه‌های تیکو و کلاویوس هستند که پس از تربیع اول طلوع خورشید بر فراز آن‌ها زیبایی‌های سحرانگیزشان را آشکار می‌کند.

پس از تربیع اول ماه، پرتوهای خورشید به آرامی اقیانوس طوفان‌ها را نورافشانی می‌کند. بزرگترین دریای ماه، که همین اقیانوس طوفان‌ها نام دارد و در غرب ماه قرار دارد، مناظری بسیار شگرف همچون دهانه‌های کوپرنیک و کپلر را در خود دارد. در شمال آن دهانه بزرگ افلاطون با کفپوش تیره‌اش خودنمایی می‌کند. خلیج رنگین‌کمان‌ها و رشته کوه ژورا هم در شمال دریای باران‌ها مناظر زیبایی را می‌سازند.

اما در جنوب ماه، دهانه درخشان تیکو است که با مجموعه رگه‌های درخشانش که تا فراسوی استوای ماه امتداد دارند، منظره‌ای با شکوه را برای ما می سازد. پس از این‌که ماه کامل تمام شد، همه این زنجیره مناظر و دیدنی‌ها به صورتی برعکس تکرار می‌شوند و نور و سایه‌های ماه اثرات متفاوتی از دورنمای این همسایه آسمانی‌مان به نمایش می‌گذارند.

یک پیشنهاد خوب: مجموعه عکس‌های راهنما برای رصد دهانه‌های ماه

اختفاهای ماه

همان‌طور که ماه از پهنه آسمان عبور می‌کند، به آرامی از مقابل برخی ستارگان عبور کرده، آن‌ها را مخفی می‌سازد. در موارد نادری هم ممکن است یکی از سیارات منظومه را پنهان کند. به این پدیده «اختفا» می‌گویند و علاوه بر این‌که یک موضوع رصدی هیجان انگیز برای رصدگران آماتور است، می‌تواند یک فعالیت علمی مهم و مفید هم باشد. با ثبت دقیق زمان‌های اختفا و ظهور ستاره یا سیارات توسط ماه، می‌توان نوسانات بسیار جزئی سرعت و فاصله ماه در مدارش را آشکار کرد. همچنین می‌توان مشخص کرد ستاره مخفی شده یک ستاره منفرد است یا دوگانه تفکیک نشده. تاکنون دقت کرده بودید که کسوف هم به نوعی اختفاست!

رصد اختفای ستارگان پرنور و سیارات توسط ماه همواره می‌توانند بسیار لذت بخش باشند. کافی است از تقویم‌های نجومی یا جدول وقایع نجومی سال، استفاده کنید و زمان اختفاهای مهم و ماه گرفتی و خورشید گرفتی‌ها را استخراج کنید تا در موقع مناسب از رصد و دیدن آن‌ها لذت برید. تنها چیزی که نیاز دارید، اطلاعات مناسب و دقیق؛ و یک موقعیت مناسب برای دیدن هر چه بهتر ماه است.

ادامه مطلب در مقاله بعدی

نویسنده: محمد همایونی